Albert Ajnštajn je bio teorijski fizičar, jedan od najvećih umova i
najznačajnijih ličnosti u istoriji svijeta. Rođen je u 14. marta 1879.
godine u Ulmu, u Njemačkoj, a preminuo je 18. aprila 1955. godine u
Prinstonu u Nju Džerziju, u Sjedinjenim Američkim Državama.
Albert Ajnštajn je formulisao Specijalnu i Opštu teoriju
relativnosti kojima je revolucionisao modernu fiziku. Pored toga,
doprinio je napretku kvantne teorije i statističke mehanike. Iako je
najpoznatiji po teoriji relativnosti (posebno po ekvivalenciji mase i
energije E=mc^2), Nobelova nagrada za fiziku mu je dodijeljena 1921.
godine za objašnjenje fotoelektričnog efekta (rada objavljenog 1905. u
Annus Mirabilis ili „Godini čuda“) kao i za doprinos razvoju teorijske
fizike.
Da li je Ajnštajn bio loš učenik?
Ajnštajn je imao problema u učenju jezika dok je bio mali. Roditelji
su ga čak vodili i kod doktora. Takođe je bio buntovnik, pa su ga iz
jedne škole izbacili. Ali su upravo ovakve stvari od njega stvorile
genijalca. Njegov odnos sa autorititetima je omogućio da može da
preispituje dotadašnje znanje. Njegov spor verbalni razvoj odveo ga je
na put bavljenja prostorom i vremenom, što je za većinu odraslih bilo
prevaziđena tema. Sa pet godina je dobio kompas od svoga oca, a do kraja
života se bavio magnetnim poljem. A volio je da o svijetu razmišlja
više u slikama nego u riječima.
Kakav je bio sa matematikom?
Jedno od najuvreženijih mišljenja o Ajnštajnu jeste da je bio loš u
matematici. Često se o ovoj informaciji govori kao o onome o čemu svi
znaju, na web sajtovima i u knjigama koje motivišu manje uspješne
studente da nastave dalje. Ukoliko na Guglu uneste pojam „Ajnštajn loš u
matematici“ dobićete preko 500.000 linkova, a ova činjenica se pojavila
čak i u Riplijevoj rubrici
„Vjerovali ili ne“.
Iako Ajnštajnov život nudi mnogo životnih ironija, ovo nije jedna od
njih. Kada su 1935. godine pokazali Ajnštajnu Riplijev tekst o tome kako
je pao na ispitu iz matematike, on se glasno nasmijao. Odgovorio je da
nikad nije pao iz matematike, i da je prije svoje 15 godine raazumeo
diferencijalne jednačine i integralni račun. U osnovnoj školi bio je
među najboljima i preko svih očekivanja za prosječno znanje matematike.
Sa 12 godina, je prema njegovoj sestri, bio je veoma uspješan u
rješavanju problema u naprednoj aritmetici, pa je planirao da se sam
bavi geometrijom i algebrom. Roditelji su mu zbog toga kupili napredne
zbirke zadataka kako bih ih provežbavao tokom ljetnog raspusta. Ne samo
da je uspješno rješavao probleme i zadatke, nego je pokušavao i da
izvede teoreme na svoj način.
Da li je više volio da razmišlja u slikama nego u riječima?
Da, njegovi najveći prodori su bili napravljeni zahvaljujući
vizuelnim ogledima i slikama u glavi a ne eksperimentisanjem u
laboratorijama. U pitanju su takozvani misaoni eksperimenti. Sa 16
godina je pokušao da zamisli sebe kako jaše na svjetlosnom zraku.
Pitanje je da li bi u tom slučaju, kada posmatrač dosegne brzinu
svjetlosti u stvari vidjeti nepokretne svjetlosne zrake. Problem je bio
što su Maksvelove jednačine to zabranjivale. On je znao da je matematika
jezik kojim priroda opisuje svoja čuda, pa je on mogao da zamišlja
vizuelizaciju jednačina. Narednih deset godina je posvetio ovakvim
misaonim eksperimentima i tako došao do Specijalne teorije relativnosti.
Kojim misaonim eksperimentom je došao do Opšte teorije relativnosti?
Do Opšte teorije reltivnosti je došao zamišljajujući čovjeka koji se
nalazi u liftu koji slobodno pada. Čovjek bi u tom slučaju slobodno
lebdio, a sve što bi izvadio iz džepa bi takođe slobodno lebdjelo oko
njega. Isto ovo bi se dešavalo kada bi se čovjek nalazio u istoj kabini
lifta negdje u svemiru. Istovremeno možemo zamisliti čovjeka koji se
nalazi u kabini koja se ubrzano kreće ka gore, kroz svemir. Za čovjeka
bi to izgledalo kao da ga privlači gravitacija. Iz jednakosti ubrzanog
kretanja i gravitacije izveo je Opštu teoriju gravitacije.
Kakav misaoni eksperiment može objasniti gravitaciju?
Ukoliko zamsilimo cirkuski trambolinu po kojoj skaču i odbacuju se
cirkuzanti, ona će nam biti dobar porimer za opis prostora. U koliko na
njega stavimo neku malo težu kuglu, primijetićemo da se prostor uvio na
unutra. Ukoliko sada sa ivice tramboline pustimo nekoliko bilijarskih
kugli primijetićemo da se one spiralno kreću ka kugli u centru. Na isti
način Opšta teorija relativnosti objašnjava da masa zakrivljuje prostor i
da je kretanje tijela oko drugog tijela u stvari zakrivljenost
prostora.
Koja je Ajnštajnova čudesna godina?
Te, 1905. godine Ajnštajn je završio koledž, ali nije mogao da upiše
doktorske studije, niti da se zapoosli na fakultetu. Zato se zaposlio
kao ispitivač u Patentnom zaovdu. Tokom svog slobodnog vremena na poslu,
napisao je 4 rada koja su unaprijedila fiziku. Prvi rad je o tome da se
svjetlost može smatrati i česticom i talasom. Drugim dokazuje
postojanje atoma i molekula. U četvrtom radu objavljuje Specijalnu
teorisju relativnosti, kojim objašnjava da prostor i vrijeme ne mogu
biti apsolutni. U četvrtom objašnjava ekvivalenciju između mase i
energije preko jedne od najpoznatijih formula E=mc^2.
Kako mu je izgledao lični život u to doba?
Jedina koja mu je pomagala u provjeravanju proračuna jeste Mileva
Marić, povučena srpkinja koja je bila jedina žena na njegovim studijama.
Zaljubili su se i dobili vanbračnu ćerku, koju su dali na usvajanje, i
prije nego što ju je on video. Nakon toga su se vjenčali, i dobili dva
sina. Međutim brak se zatim raspao. Ajnštajn je Milevi ponudio slijedeći
dogovor: pošto je pretpostavljao da će za jedan od radova iz 1905.
godine dobiti Nobelovu nagradu, predložio je da njoj da cjelokupnu
novčanu nagradu u zamjenu za njen pristanak na razvod. Međutim zbog
suviše radikalnih prodora u nauci, za nagradu je morao da sačeka do
1921. godine, a
Mileva za nadoknadu
Često se postavlja pitanje da li je i Mileva Marić zaslužila dio
priznanja Nobelovog komiteta. Ona mu jeste pomagala oko matematičkih
proračuna, ali detaljna analiza njihove prepiske, pokazuje da su svi
novi koncpeti njegova ideja. Ovo, međutim, ne treba da umanji njen
značaj u vremenu kojem je kao žena željela da bude fizičar.
Kako je Teorija relativnosti primljena?
U prvo vrijeme naučnici nisu bili ubijeđeni u ispravnost novih
teorija. Ali ajnštajn je predložio eksperimetn kojim se Opšta teorija
može potvrditi. Predložio je da se tokom Potpunog pomračenja Sunca 1919.
godine posmatra na koji način Sunčeva gravitacija savija zrak
svjetlosti koji dolazi od udaljene zvijezde koja se na nebu nalazi blizu
Sunca. Naslovima u svim svjetskim novinama Ajnštajn je nakon ppotvrde
svoje teorije ušao u krug slavnih, kao kreator nove ere u nauci.
Kakve kulturne uticaje je učinio Albert Ajnštajn?
Skoro tri vijeka je na snazi bio mehanički svemir Isaka Njutna,
zasnovan na na apsolutnim istinama i pravilima. Sve ovo je uticalo i na
razvoj psihološkog shvatanja i povezanosti uzroka i posljedice. Ajnštajn
je uveo shvatanje da prostor i vrijeme zavise od posmatrača, tj
referentnog sistema. Ovo očigledno ukidanje apsolutne izvjesnosti,
izledalo je jeretički. Indirektno, relativnost je povezana sa novim
relaitvizmom u moralu, umjetnosti, i politici. U vazduhu se osjećao novi
pokret u svim sverama: Pikaso, Frojd, Stravinski, Džojs...
Kakvu je njegov odnos sa Jevrejima?
Njegova veza sa Jevrejskim narodom je bila najjača spona u njegovom
životu, iako nije sprovodio religijske rituale i običaje. Postojale su
anti-semitkse reakcije kako na njegovu javnu popularnost tako i na
jeretički duh koje su njegove teorije često u javnosti imale. Ali upravo
je ovaj anti-semitizam koji je i sam osijecao, uticao da se još više
identifikuje sa svojim narodom. Njegovo prvo putovanje u SAD je bilo
kako bi prikupljao novac za Cionistički pokret, da bi 1933. godine
pobjegao od Hitlera i preselio se u prinston. Pred kraj njegovog života
nudjeno mu je da bude prvi predsjednik Izraela, što je odbio.
Da li je vjerovao u Boga?
Da. Duboko je vjerovao da se Božje djelo može vidjeti u harmoniji
prirodnih zakona i ljepoti svega što postoji. Često je pominjao Boga u
svojim raspravama, kao npr kada je rečenicom „Bog ne baca kockice“
protivio kvantnoj mehanici. Kada bi ga upitali direktno da li vjeruje u
Boga, eksplicitno je odgovorio sa – da, uz obrazloženje: „Mi se, kao
čovječanstvo, nalazimo u situaciji kao da smo malo dijete koje ulazi u
biblioteku punu knjiga na raznim jezicima. Dijete zna da je neko morao
da napiše te knjige. Ne zna na koji način. Ne razumije jezik na kojem su
knjige napisane. Dijete pretpostavlja da postoji nekakvo misteriozno
pravilo po kojem su knjige uređene, ali ne zna kako ono glasi. Mi vidimo
svemir koji je lijepo uređen i koji poštuje određena pravila, ali samo
nejasno razumijemo ta pravila“.
Da li su njegove teorije prošle test vremena?
Da. Ajnštajnova teorija utiče na širok segment nauka od beskonačno
malog do beskonačno velikog. Cio vijek nakon njegovog uspjeha mi i dalje
živimo u njegovom svemiru. Fotoelektrične ćelije i TV, nuklearna
energija i laseri, putovanje u svemir i poluprovodnici, su rezultati
njegovih dostignuća. Tokom II svjetskog rata potpisao je pismo
predsjedniku SAD Ruzveltu u kojem se traži pokretanje progrma za
kontrukciju atomske bombe, a njegova jednačina koja govori o vezi između
mase i energije mogla je da se razumije u potpunosti u trenucima
kreiranja oblaka oblika pečurke nakon prvih atomskih proba. Dvije velike
teorije kojima je on započeo XX vijek su i dalje dva osnovna stuba
savremene fizike.
Odnos prema kvantnoj mehanici
Veovao je da kvantna mehanika, koja je u svojim osnovama imala
vjerovatnoće i neizvjesnosti, ne daje potpuni opis univerzuma. Drugi dio
svoje karijere je proveo pokušavajući da pronađe rupe u ovoj teoriji i
da je uključi u sveobuhvatnu teoriju svega kako bi fizici vratio
izvjesnost i determenizam. Nije uspio u ovome, ali nam ovaj pristup
mnogo govori o njemu i njegovoj ličnosti.
Politički stavovi
Bio je pacifista, sve do pojave Hitlera koji ga je natjerao da
preispita svoje geopolitičke jednačine. Insistirao je na konstrukciji
atomske bombe, ali je poslije bio lider u pokretu koji je zahtijevao
kontrolu širenja nuklearnog naoružanja. Kao što je tražio teoriju
objedinjenja u fizici, tako je mislio i da je ideja o federalizaciji
svijeta najbolji način da se zaustavi takmičenje nacija. Bio je borac za
pravo na slobodu mišljenja i izgovorene riječi.
Pred smrt 1955. godine je pisao govor povodom Izraelskog dana
nezavisnosti koji je započeo riječima „Obraćam vam se, ne kao
državljanin SAD, niti kao jevrejin, već kao ljudsko biće.“
