Kao istoričar bavili ste se temom kolaboracije, preciznije četničkim pokretom u Srbiji. Kako je moguće da se nakon svih ovih godina revizionizam razvio do te mjere da su heroji postali zločinci i obrnuto?
Fenomen normalizacije, rehabilitacije i afirmacije kolaboracionističkih pokreta i istaknutih protgonista tih pokreta pojava je koja je konstantna u postsocijalističkim društvima, uključujući i društva bivših jugoslovenskih republika, poslednjih četvrt veka, i izražava se kao radikalna negacija prethodnog socijalističkog sistema i komunizma kao ideologije, budući da su kolaboracionisti koji su delovali tokom Drugog svetskog rata politički i vojno poraženi 1945. od strane pokreta koji je bio predvođen KPJ. Njihov poraz pokušava se prikazati kao nacionalna trauma, a pobeda socijalističke revolucije kao nerazumljiv i apokaliptičan eksces u nacionalnoj istoriji, potpuno stran konstruktu koji se imenuje kao „nacionalno biće“.
Na djelu je izvijesna viktimizacija kolaboracionista?
Apsolutno! Kolaboracionisti se viktimiziraju kao žrtve navodno uzurpatorskog pokreta čija politika je bila prožeta revolucionarnim terorom u okviru borbe za vlast (kao da su komunisti činili izuzetak u nastojanju da zadobiju političku vlast), a kada bi komunistički pokret jednom zadobio vlast nastojao je da istu osigura sprovođenjem političke represije. Neretko istoričari prednjače u ovakvom nenaučnom i ideološki tendencioznom tumačenju budući da na osnovu istorijskih činjenica nije teško dokazati da je pokret koji je organizovala KPJ uživao većinsku podršku jugoslovenskog stanovništva, odnosno da jugoslovenska revolucija ne predstavlja istorijski događaj koji je bio protivan interesima širokih slojeva stanovništva, pogotovo kada znamo da kolaboracionisti nisu štitili interes stanovništva nego interes okupatora i domaćih političkih i vojnih struktura koje su egzistirale uz pomoć okupatora. Problematika četnika Draže Mihailovića je kompleksnija u odnosu na ostale pokrete kolaboracije u Srbiji i Jugoslaviji s obzirom na to da je Mihailovićev pokret nastao kao antiokupatorski, i pogotovo jer se u pojedinim momentima rata oružano konfrontirao sa okupatorom. Takođe, Mihailovićev pokret je uživao političku podršku vlade Velike Britanije koja je ugostila jugoslovensku izbegličku vladu u kojoj je Mihailović do kraja avgusta 1944. bio minisar, i istorijski nije nastao kao fašistički pokret niti je to bio ideološki. Međutim, činjenica je da je Mihailovićev pokret češće kolaborirao sa okupatorom nego što je napadao okupatorsku vojnu silu, kao što je činjenica da su Britanci, na osnovu vlastitih saznanja, početkom 1944. procenili da je Mihailovićev pokret definitivno kolaboracionistički, čak i u Srbiji, gde je aspekat kolaboracije prethodno bio uspešnije kamufliran nego na drugim područjima na kojima je JVuO bila aktivna, kao što je činjenica da je Mihailovićev pokret usvojio kulturu nasilja koja je bila karakteristična za praksu pojedinih fašističkih pokreta i koja je podrazumevala teror nad svima koji su podržavali komuniste i masovne zločine nad civilnim stanovništvom koji su bili etnički motivisani i koji nisu imali nikakvog vojničkog rezona.
Može se jasno uočiti skidanje istorijske odgovornosti sa četničkog pokreta.
Da. Oni koji nastoje da Mihailovićev pokret rasterete odgovornosti za kolaboraciju i zločine jednostavno ignorišu većinu odavno poznatih činjenica i dostupnih istorijskih izvora o praksi JVuO. Ipak, zbog navedenih protivrečnosti i usled ignorisanja istorijskih činjenica i namernog zanemarivanja ukupnog istorijskog konteksta, Mihailovićev pokret je normalizovan i afirmisan u okviru zvanične politike sećanja u Srbiji. Vrlo intenzivna antikomunistička propaganda uspela je da učvrsti izražen stereotip o navodnoj antisrpskoj politici KPJ. Paradoksalno, neuspesi politike srpskog nacionalizma, odnosno neispunjena očekivanja srpskih nacionalista, tokom 1990-ih, takođe su u pripisivani navodno antisrpskoj nacionalnoj politici KPJ.
Kako je izvršena ta inverzija? Kako je komunistički pokret, postao zločinački?
Rehabilitacija snaga kolaboracije, koju sprovodi višestruko kompromitovana politička struktura čija vladavima je obeležena konstantnim neuspesima i društvenom katastrofom, podrazumeva delegitimizaciju prethodnog sistema koji je sprovodio daleko uspešniju politiku, ostvario dalekosežne pozitivne rezultate i izmenio društvene i ekonomske odnose u korist širokih slojeva društva. Komunistički pokret, koji je izborio pobedu nad fašizmom, oslobodio zemlju, izmenio društvene odnose, ukinuo vladavinu jedne manjinske klase, rešio nacionalno pitanje, zadobio većinsku podršku naroda i međunarodno političko priznanje, izgradio pravednije i egalitarnije društvo i funkcionalniju zajednicu – trebalo je predstaviti kao zločinački pokret koji je na vlast došao političkom uzurpacijom i revolucionarnim terorom i koji se održavao na vlasti prvenstveno državnom represijom. Osim toga, komuniste je trebalo predstaviti kao protivnike tzv. srpskih nacionalnih interesa (uvek je to interes gornjih slojeva građanske klase) pri čemu je upravo ta raširena floskula trebala poslužiti za omasovljenje antikomunističkog sentimenta.
U BIH, situacija je, rekao bih, još perfidnija. Rat od prije dvije decenije, a pogotovo poratni period, podigao je na pijedestal najradikalnije desničarske ideje, ali i ljude. Ti ljudi su gospodari života u BIH. Kako na to gledate?
Gledam na to sa zabrinutošću i indignacijom. Nimalo me ne raduje činjenica da su šovinisti kao naši savremenici uspeli u onome u čemu nisu uspeli prethodni šovinisti na koje su se ovi sadašnji ili donedavni krišom ugledali (šovinisti i fašisti iz vremena Drugog svetskog rata). Uspeli su da dugoročno načine teško premostiv jaz između etničkih zajednica Bosne i Hercegovine i da dugoročno ili trajno izmene etničku i socijalnu sliku znatnog dela bosanskohercegovačkog prostora i da na taj način brutalno ponište dobar deo najpozitivnijeg zajedničkog nasleđa iz doba partizanske borbe i socijalizma. Time je banalizovano stravično iskustvo Drugog svetskog rata na tlu Bosne i Hercegovine, koje je bilo najstradalnije razdoblje u istoriji tog područja, a politika i praksa fašističkih i kolboracionističkih pokreta iz tog razdoblja je normalizovana budući da su posledice te politike i prakse obesmišljene novih zločinima i zasenjene novijim stradanjima. Ili konkretno: kakav odgovor da damo na upitanost na koji način se stanovnici Bosanske Krupe odnose prema činjenici da su ustaše na mostu na Uni poklali toliko nevinog sveta ili na koji način se stanovnici Višegrada odnose prema činjenici da su četnici na Sokolovića ćupriji poklali toliko nevinog sveta ili na koji način se stanovnici jednog novog grada, postmodernog naselja kasnog kapitalizma, kakvo je Međugorje, odnose prema činjenici da je u blizini kamenjara na kojem se tobože ukazala Gospa od strane ustaša poklano i bačeno u jamu toliko nevinog sveta? Ne mogu da se pomirim sa činjenicom da su u nekada izrazito partizanskom Potkozarju, odakle potiče moja porodica, tokom 1990-ih na vlasti bili oni koji su sprovodili čeničku politiku, odnosno politiku etničkog čišćenja i masovnih, etnički motivisanih zločina, pogotovo jer znamo da su oni koji su porazili antisrpsku i srbomrzačku politiku na istom području 1941-1945, dakle partizani, pretežno bili srpskog porekla, pri čemu oni koji su sprečili ustaše da u potpunosti sprovedu svoju politiku prema Srbima – nisu vršili zločine nad nesrpskim stanovništvom poput političke grupacije koja je vladala 1990-ih. Da paradoks bude veći, oni koji su sprovodili zločine nad nesrpskim stanovništvom u prijedorskom kraju početkom 1990-ih, u ime navodne osvete za zločine iz 1941-1945, ideološki se identifikuju sa istorijskim pokretom (četnici) koji je na području Bosanske krajine bio kolaboracionistički i koji je sarađivao sa državama koje su odgovorne za najmasovnije stradanje srpskog stanovništva u istoriji tih prostora (NDH i Treći Rajh).
Kada je u pitanju povijesni revizionizam, na snazi je ona nacionalistička krilatica - Što više mrtvih pripadnika moga naroda, tim bolje. Kako razumski, a kako povijesno objasniti perverziju, po kojoj se etnonacionalističke elite trude dodati koju nulu iz broja nesrećno poginulih sunarodnika, tokom zadnjih ratova?
Višestruka uveličavanja broja stradalih pripadnika etničke ili ideoške grupacije kojoj pripadaju ili sa kojom se identifikuju oni koji iz političkih i ideoloških motiva manipulišu događajima iz prošlosti, a koje najčešće zovemo istorijskim revizionistima, neizostavna su pojava zloupotrebe prošlosti. Primera radi, tvrdoglavo istrajavanje na brojci od navodno 700.000 ubijenih u Jasenovcu danas takođe možemo uvrstiti u pojave vezane za istorijski revizionizam, iako su višestruko uveličane brojke stradalih žrtava tog logora bile karakteristične i za socijalističko razdoblje kao neka vrsta poluzvaničnog narativa, budući da se brojka od 700.000 (koja je najčešće u opticaju) višestruko kosi sa rezultatima savremene srpske istoriografije: poimenična baza podataka beogradskog Muzeja žrtava genocida beleži (za sad) oko 90.000 jasenovačkih žrtava. Taj broj svakako nije konačan jer naučno zasnovana pretpostavka istoričara Dragana Cvetkovića sugeriše da je u Jasenovcu ubijeno između 120.000 i 130.000 žrtava. U svakom slučaju, Jasenovac je najmasovnije stratište u istoriji jugoslovenskih prostora i mesto za koje je vezano najstračnije istorijsko iskustvo u ovom delu Evrope. Jasenovac bi bio poseban i prepoznatljiv simbol stradanja i genocida i da je u njemu ubijeno upola manje ljudi. Tvrdoglavo insistiranje na višestruko uveličanim brojkama žrtava Jasenovca isključivo ide na ruku hrvatskim radikalnim revizionistima i negacionistima, odnosno apologetama ustaške NDH, s obzirom na činjenicu da nije teško osporiti višestruko uveličane brojke. Na taj način srpski nacionalistički mitomani čine uslugu proustaškim revizionistima jer im omogućavaju da, makar u pogledu negiranja brojki poput 700.000, za trenutak budu u pravu. Čitava problematika dodatno se komplikuje, čemu smo svedoci naročito u poslednje vreme, kada hrvatski radikalni revizionisti, pokušavajući da kriminalizuju partizanski pokret (a državna vlast kao njihov sponzor da dezavuiše potencijalnu levičarsku alternativu), insistiraju na višestruko uveličanim brojkama stradalih ustaša, maja i juna 1945, na području južne Austrije i Slovenije (istorijski fenomen poznat pod nazivom „Blajburg i Križni put“), pri čemu proustaški revizionisti masno lažu o strukturi stradalih, s obzirom na to da pokušavaju da sugerišu kako su partizani u Sloveniji pobili velik broj hrvatskih civila, uključujući navodno mnogo žena i dece. Nedavno je jedan od njih, slovenački radikalni revizionist Roman Leljak, zvezda desničarskih medija u Hrvatskoj, u najgledanijem političkom programu HRT-a izneo potpuno proizvoljnu i višestruko uveličanu brojku od navodno 146.000 Hrvata ubijenih od partizana u Sloveniji u proleće 1945. Leljak je navedenu tvrdnju izrekao u prisustvu dvojice profesionalnih istoričara sa Hrvatskog instituta za povijest koji, iz ideološke solidarnosti, nisu demantovali Leljakove proizvoljnosti. Revizionistički manipulatori i propagandisti znaju da je Emotivnu reakciju i ideološku indignaciju, odnosno antikomunističku rezignaciju, savremenika najlakše je osigurati zakonom velikih brojeva.
Čini se da su metode svugdje iste.
Da, istom metodom služe se pročetnički revizionisti kada pokušavaju da tradicionalizuju istorijski fenomen koji nazivaju „Bosanska golgota JVuO“ kao nacionalnu tragediju i modernu kolektivnu traumu srpskog naroda – slično istorizovanju paradigme poznate pod nazivom „Blajburg i Križnog put“ u okviru hrvatske nacionalističke i desničarske mitologije. Naime, krajem 1990-ih srpska akademska istoriografija je plasirala brojku od 9.300 ubijenih ili streljanih četnika na Zelengori i Sutjesci maja 1945. Reč je o višestruko uveličanoj brojci i jednom je od najkarakterističnijih revizionističkih mitova u okviru savremene srpske istoriografije. Taj mit, dakle, nije osmislila četnička emigracija ili antikomunistička istorijska publicistika u Srbiji već je reč o fabrikaciji akademskog istorijskog revizionizma. Narativ o 9.000 likvidiranih četnika na Zelengori maja 1945, od strane partizana, 2002. dospeo je u udžbenike istorije u Srbiji. Međutim, revizionistički istoričari uopšte nisu konsultovali primarne izvore (decenijama unazad dostupnu dokumentaciju) kako bi ustanovili približan broj stradalih i streljanih šripadnika JVuO na Zelengori. Da su to učinili, ustanovili bi da je na Zelengoru 12-13. maja 1945. prispelo između 3.000 i 4.000 četnika, od kojih je najveći broj poginuo u borbama, nekolko stotina je uspelo da se izvuče iz obruča, nekoliko stotina je zarobljeno i sprovedeno u zarobljeničke logore nakon čega su pretežno amnestirani, dok broj onih koji su ubijeni van borbe, odnosno streljani nakon zarobljavanja nije iznosio više od nekoliko stotina. Nedavno je RTVRS započela snimanje serijala o masovnom stradanju pripadnika večinske etničke zajednice u Republici Srpskoj. Jedna epizoda serijala posvećena je stradanju četnika na Zelengori maja 1945. Koliko sam uspeo da doznam, autori serijala skloni su mitomanskom i etnomartirijskom tumačenju tog istorijskog događaja.
Zanimljivo, baš je primjerice Milorad Dodik rekao, kako živimo „beskonačnu privremenost“. I, na žalost, u pravu je. Sa povijesnog aspekta, do kada će nam biti, primjerice, vječno privremeni istorijski udžbenici, koje, malo, malo pa mijenjamo?
Da, Dodik je na žalost u pravu. Međutim, njegova uloga kao predstavnika interesa njegove klase jeste da aktuelni društveno-ekonomski status quo prolongira do u beskonačnost, a za pravo mu daje oni koji sprovode politiku hiljadugodišnjeg carstva diktature kapitala na globalnom planu. U tom carstvu ima mesta za sve koji ne dovode u pitanje diktaturu kapitala. Tako i prividno nezadovoljni Dodik, tobož veliki zaštitnik srpskog nacionalnog interesa u Bosni, a zapravo čuvar interesa privilegovane ekonomske strukture, ima ulogu u globalnom pacifikovanju potencijalnog lokalnog socijalnog bunta. A socijalni bunt je najlakše preduprediti kanalisanjem nezadovoljstva u desno, pogotovo onda kada ne postoji preoznatljiva i društveno relevantna levičarska alternativa vladavini desnice. Najlakše je deliti sirotinju po principu takozvane nacionalne solidarnosti i time amortizovati socijalno nezadovoljstvo i gušiti klasnu solidarnost.
Koliko ima istine u onoj hipotezi, da će odistinski mir, barem u BIH, nastati, onda kada sva djeca budu izučavala povijest iz istog udžbenika?
Ukoliko mislite na pomirenje među narodima Bosne i Hercegovine, mislim da je normalizacija odnosa među pripadnicima različitih naroda proces koji je nezaustavljiv i koji je, kako se vremenski udaljavamo od 1992. ili 1995, sve više potenciran odozdo. Naravno, taj proces je moguće dezavuisati odozgo, kada god to bude bilo u interesu političkih i ekonomskih elita. Tu vrstu dezavuizacije naročito treba očekivati kada i ukoliko dođe do konstituisanja nadnacionalnog socijalnog pokreta na razini čitave države. Istovremeno, pretnju narušavanja mira, odnosno opasnost obnavljanja međuetničkog rata, moguće je otkloniti jedino izrastanjem socijalnog pokreta koji će u svojoj suštini biti antinacionalistički i antikapitalistički – i dovoljno snažan da ugrozi vladavinu privilegovane i neodgovorne manjine nacionalističkih manipulatora, ekonomskih eksploatatora i političkih kriminalaca.
Objavili ste, drugu po redu knjigu, prilično dugog naslova-Kazna i zločin. Snage kolaboracije u Srbiji: odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945)". Kome je namijenjena?
Knjiga je, zapravo, polemika sa srpskom revizionističkom istoriografijom koja je fokusirana na istoriju Srbije 1941-1945. Knjiga obrađuje nekoliko fenomena važnih za razumevanje prošlosti Srbije u Drugom svetskom ratu, koje revizionisti tumače nenaučno i ideološki tendenciozno. Pokušao sam da doprinesem odgovoru na često postavljano pitanje partizanske retorzije ili revolucionarnog terora u Srbiji, naročito nakon septembra 1944. kada su komunisti preuzeli vlast. Budući da su revizionisti ponudili pogrešan odgovor na to pitanje, pokušao sam da taj fenomen dodatno kontekstualizujem. Upravo zbog toga prvi delovi knjige posvećeni su primerima masovnih zločna snaga kolaboracije, pri čemu sam se susreo sa iznenađujućom činjenicom da mnogi od tih zločina nisu bili naučno eksplicirani u prethodnim decenijama. Primera radi, u domaćoj istoriografiji nisu bili obrađeni zločini Srpske državne straže u tridesetak propartizanskih sela u Leskovačkom i Topličkom okrugu tokom 1944, iako je reč o najmasovnijim i najdrastičnijim primerima direktnog terora te formacije tokom rata. Takođe, pokušao sam da pružim odgovor na pitanje kolika je odgovornost Vrhovne komande JVuO, odnosno Draže Mihailovića i njegovih najbližih saradnika, kada je reč o najmasovnijim kampanjama terora JVuO koje se vezuju upravo za vojne operacije koje je naredila Vrhovna komanda, pri čemu se izdvajaju masovni zločini nad muslimanskim stanovništvom u četiri sreza u zapadnom Sandžaku i gornjem Podrinju, 5-11. februara 1943. i zločini u Višegradu i okolini, 5-7. oktobra 1943, kao i kampanja terora nad partizanskim pristalicama u severnoj Srbiji krajem 1943. i početkom 1944, koja je bila posledica naređenja i sugestija Vrhovne komande za bespoštednim uništavanjem partizanskih jataka i simpatizera. Dakle, nastojao sam da pružim što celovitiji pregled masovnog nasilja koje su vršile vojne strukture kolaboracionističkih pokreta kako bi se ustanovilo koliko je revolucionarni teror bio reaktivno, a koliko izvorno nasilje. Potom sam nastojao da tematski obradim fenomen amnestiranja četnika tokom Bitke za Srbiju (borbe za oslobođenje Srbije, avgust-oktobar 1944) i, uopšte, da rasvetlim odnos partizana prema najbrojnijem domaćem suparničkom pokretu u Srbiji tokom rata. Bitka za Srbiju je tu ključna budući da je reč o razdoblju kada je Mihailovićev pokret u Srbiji bio u zenitu, ali i o razdoblju kada doživljava težak poraz, umnogome zahvaljujući strukturalnoj eroziji. Preko polovine srbijanskih četnika je prešlo u partizane tokom leta i jeseni 1944. budući da su partizani omogućili amnestiju i premobilizaciju četnicima koji nisu bili počinioci zločina. Ta činjenica je potpuno ignorisana od strane revizionističkih, odnosno pročetničkih i antikomunističkih istoričara, a jedva da je bila koonstatovana u socijalističkom razdoblju. Uz Mihailovića su ostali uglavnom oni koji su bili najviše inkorporirani u kolaboraciju i zločine ili oni kojima takva praksa nije bila sporna. Naredni aspekat knjige tiče se sudbine upravo te grupacije, odnosno istorijata Mihailovićevog pokreta od oktobra 1944. do maja 1945, odnosno od razdoblja uoči evakuacije glavnine preostalih jedinica JVuO iz Srbije u Bosnu do momenta njihovog vojničkog uništenja sredinom 1945. na Zelengori.
Osnovna premisa je da je JvuO, bila mnogostruko korisnija okupatoru, nego npr. klasični Nedićevi kvislinzi?
Jedna od glavnih teza koje navodim podrazumeva da je JVuO bila od veće koristi nemačkom okupatoru nego oružane snage pod ingerencijom Nedićeve vlade, budući da je JVuO bila kapilarno organizovana, teritorijalno rasprostranjenija, brojčano zastupljenija i vojno kvalitetnija od snaga kvislinške vlade. Najveća zastupljenost snaga JVuO na strani Nemaca u Srbiji zabeležena je onda kada je Nemcima ta pomoć bila najpotrebnija – tokom Bitke za Srbiju, u leto 1944, i tokom boravka srbijanskih snaga JVuO u Bosni, od kraja 1944. do kraja okupacije. Taj period, odnosno poslednjih šest meseci istorijata JVuO, bio je neistražen u domaćoj istoriografiji, naročito kada je reč o gubicima Mihailovićevih snaga, na šta sam stavio akcenat zbog učestalih mistifikacija o brojkama stradalih i likvidiranih srbijanskih četnika u Bosni, naročito maja 1945. Završni deo knjige obrađuje temu političke represije u Srbiji nakon uspostavljanja komunističke vlasti, pri čemu je akcenat ponovo na brojkama i demistifikaciji revizionističkih stereotipa. Do sada nije bilo odgovora od strane onih sa kojima sam polemisao i čije teze i zaključke sam osporio u knjizi.
Razgovarao Dragan Bursać
