Priča o razvoju nacionalizma, odnosno nacionalne svijesti kod pojedinih skupina koje su u međuvremenu evoluirale u narode, već decenijama predstavlja jednu od poslastica na uvijek prebukiranom meniju istoričarskih debata. Primarna problematika leži u pravilnom determinisanju početka ovog fenomena. Tako neki istoričari o nacijama u pravom smislu govore još od perioda starog vijeka, dok drugi tvrde da proces nacionalnog zaokruživanja nigdje na planeti ni danas nije u potpunosti završen. Neosporno je samo da se fenomen nacionalizma pojavljivao u različitom vremenu i s različitim intenzitetom kod raznih naroda. Francuski i engleski nacionalizam spadaju među najstarije u svijetu i predstavljaju sasvim drugu kategoriju nego npr. američki, australijski ili brazilski nacionalizam. Britanski istoričan Hugh Seton-Watson svojim je djelom "Nacije i države" ostvario proboj u vrh proučavanja ovog fenomena. Bilo je to još sedamedesetih godina sada već prošlog vijeka. Otada se malo toga promijenilo na planu poimanja razvoja nacija. Ipak, na prostoru bivše Jugoslavije, kao i na prostoru zemalja socijalističkog lagera sve do raspada socijalizma teorija nacionalnog razvoja uvijek je bila u debeloj sjenci (isključivo) klasog poimanja društva, te se tako smatralo da su nacije nastale nešto kasnije nego što je to bio slučaj u sferi zapadnjačke istoriografije. Međutim, za sudbinu svijeta mnogo je bitnija bila razlika u intenzitetu isijavanja pojedinih nacionalizama nego datiranje nastanka istih. Nacionalizam koji je neosporni šampion XX vijeka sigurno je njemački nacionalizam. Kraj XX vijeka je u prvi plan gurnuo i srpski nacionalizam, pa na početku novog milenijuma nije na odmet još jednom baciti pogled unazad i prisjetiti se nevjerovatnih metamorfoza kroz koje su ova dva nacionalizma prošla, ponekad čak ruku pod ruku.
To naravno ne znači da Srbi i ranije nisu imali neku jedinstvenost, ali za to dosad nisu pronađeni validniji istorijski izvori. Druga je stvar što se to u posljednje vrijeme nekom ne sviđa, pa Srbi ekspresno postaju narod stariji od prvobitnih paramecijuma.
Klasični period bujanja njemačkog i srpskog nacionalizma jeste početak XIX vijeka, što naravno ne znači da prije tog vremena nije bilo njemačke i srpske nacionalne istorije. Štaviše, upravo je nasljeđe koje su iza sebe ostavili Fridrih I Barbarosa ili Oton I Veliki s jedne, odnosno Stefan Dušan Silni ili Miloš Obilić s druge strane bilo onaj čudesni eliksir kojim su se napajala bujajuća nacionalna strujanja XIX vijeka. Njemački je nacionalizam stariji od srpskog, jer je poimanje njemačkog individualizma nešto starije nego što je to slučaj kod Srba. Naime, Nijemci svoju nacionalnu istoriju prate još od borbi Germana protiv Rimljana, pa se tako Herminus (Arminije), pobjednik nad Kvintilijem Varem u bici kod Teutoburške šume 9. godine nove ere, slavi kao prvi njemački nacionalni heroj. Srbi svoju posebnost prate tek od slovenskog doseljenja na Balkan, kad se cijepa dotad po tretmanu jedinstvena slovenska masa. To naravno ne znači da Srbi i ranije nisu imali neku jedinstvenost, ali za to dosad nisu pronađeni validniji istorijski izvori. Druga je stvar što se to u posljednje vrijeme nekom ne sviđa, pa Srbi ekspresno postaju narod stariji od prvobitnih paramecijuma.
Period srednjeg vijeka u istoriji važi za mračno doba u kojem je na naučnom i ekonomskom planu došlo do velike stagnacije pa čak i retardacije čovječanstva. Međutim, i Srbi i Nijemci srednji vijek smatraju za slavno doba svoje prošlosti, doba kada su i jedni i drugi prvi put imali svoje posebne države, koje su uz to dostigle i rekorde u teritorjalnom obimu i stepenu nadmoći koju su u određenom trenutku posjedovali u odnosu na svoje susjede. Tada je doduše već bila jasno uočljiva osnovna razlika između njemačkog i srpskog potencijala. Dok su Nijemci uvijek imali pretenzije kontinentalnih ili čak planetarnih razmjera, dotle su se Srbi uvijek zadržavali na balkanskim relacijama, s kratkim izletima preko Dunava i Save. Srednjevijekovna njemačka država, nastala iz pocijepane Franačke, čiji je pravi naziv bio Sveto Rimsko Carstvo njemačkog naroda, pod svojom je vlašću imala priličan komad evropskog kontinenta, da bi od XIII vijeka propadala u procesu feudalne partukularizacije, tako da će pojam Njemačka biti mnogo više geografska nego politička odrednica. S druge strane srpska srednjevijekovna država je svoj maksimum doživjela sredinom XIV vijeka, ali već u sljedećem i svoj kraj. Tu se pojavljuje jedna još bitnija razlika između Srba i Nijemaca. Dok su prvi pali pod tursku vlast, drugi nisu, nego su čak Turke s vremenom potpuno potisnuli. Interesantno je da su prvi odnosi Srba i Nijemaca bili obećavajući u kontekstu prijateljstva. Fridrih I Barbarosa i Stefan Nemanja su 1189. godine aktivno razgovarali o savezu protiv Vizantije. Kasnije, će međutim, ova dva naroda uglavnom stajati jedan protiv drugog.
XVIII vijek je bio dosta bitan za nacionalni razvoj Nijemaca i Srba. U to doba je već i jedan dio Srba bio podanik njemačkih vladara (Srbi u današnjoj Vojvodini i Hrvatskoj koje su pripadale Habsburškoj Monarhiji). Tada se pojavljuju i neka velika imena nauke i umjetnosti kod ovih naroda. Jednom Bahu, Mocartu, Kantu ili Geteu, srpski pandan su predstavljali između ostalih Dositej Obradović, Hristifor Žefarović i Jovan Rajić. Srbi su prolazili surovu školu nacionalizma boreći se u najčešće jalovim njemačkim (odnosno austrijskim) naporima da se Habsburška Monarhija prošiti na još teritorija. Diploma je dobijena tokom austro-turskog rata 1788-1791, pa su Srbi konačno odlučili da stečena znanja primjene i u praksi. Godine 1804. počela je uporna borba koja je završila formiranjem srpske nacionalne države. Taj proces se završio poslije nekoliko decenija, zahvaljujući tome što su Srbi u ličnosti Miloša Obilića imali ono što kroz istoriju uglavnom nisu - pametnog vladara.
U njemačkim relacijama do eksplozije nacionalizma s modernim predznakom došlo je u otprilike isto vrijeme, jer je baš tada njemački narod osjećao kako izgleda tuđinski jaram, naime bilo je to doba Napoleonove prevlasti. Razbuktavanje njemačkog nacionalizma imalo je dramatične posljedice. Ipak, trebalo je prvo riješiti jedan problem koji se nikako nije čino jednostavnim. Naime, njemački prostor se sastojao od čitavog niza država, državica i slobodnih gradova. Već u drugoj polovini XVIII vijeka bilo je jasno da su Pruska i Austrija države koje će u međusobnoj borbi odlučiti gdje će biti centar Njemačke. XIX vijek je odnio epilog ove borbe. Pruska je ubjedljivo trijumfovala, te je Austrija ispala ne samo iz kombinacije da bude centar nove Njemačke, nego iz njemačkog kruga uopšte. Od tog vremena Austrija egzistira sama, naporedo s Njemačkom (osim u razdoblju 1938-1945, kada ih je Hitler spojio), a odnos Austrijanaca prema Nijemcima uveliko podsjeća na odnos koji prema Srbima imaju Crnogorci. Ovo je najkonkretnije bilo baš 1945. godine. Naime, sve do kraja Drugog svjetskog rata Austrijanci su se nacionalno izjašnjavali isključivo kao Nijemci, da bi poslije 1945.
Tada su Srbi opet bili protiv Nijemaca. Opet ih je poginulo preko milion, opet su na kraju bili na strani pobjednka i opet nisu znali šta da rade. Interesantno poređenje: od prvog dana njemačke okupacije (9. aprila 1940.) pa sve do kraja rata (9. maja 1945.) Danska je mirno podnosila prisustvo strane sile na svom teritoriju, da bi iz rata izašla, zdrava, čitava i bogata, što je i danas.
odjednom postali Austrijanci, te tako ekspresno sa sebe skinuli hipoteku krivice za događaje iz najveće svjetske klaonice. S druge strane Pruska je 1871. pobijedila Francusku i ujedinila Njemačku, te je nastala nova svjetska sila.
Tako su tokom XIX vijeka i Nijemci i Srbi ostvarili primarni cilj - osnivanje nacionalne države, ali to nije značilo da su njihove ambicije u potpunosti zadovoljene. Po tome ni jedni ni drugi nisu bili različiti od velike većine drugi naroda, te je na neki način smiješno optuživati ih zbog teritorijalnih ambicija. Pogotovo je smiješno kad takve optužbe dolaze iz Velike Britanije, koja je tokom XVIII i XIX vijeka pod svoju vlast stavila oko 34 miliona kvadratnih kilometara širom planete. Interesantno je kako ponekad slučajnost određuje tokove istorije 544. Splet okolnosti je implicirao da oštrica njemačkog i austrijskog imperijalnog prodora ide prema jugoistoku, između ostalog i preko srpskih teritorija. Da su Srbi živjeli npr. u Portugalu ili Švedskoj njihov nacionalni pokret ne bi došao u sukob sa njemačkim nacionalnim težnjama, ali ovako je moralo doći do sudara. Razdoblje 1914-1918 pokazalo je dokle može otići njemački nacionalizam, ali isto tako i da je moć srpskog nacionalizma stvar koja se nikako ne smije potcijeniti. Godine 1918. Srbi su bili pobjednici te su imali najveću šansu u istoriji da ostvare svoje nacionalne težnje i - nisu je iskoristili. Možda je baš nacionalna nezrelost bila uzrok tome? S druge strane njemački poraz je izrodio samo još veći eksploziju nacionalizma, u ovom slučaju konkretno nacionalsocijalizma, pa je Njemačka u razdoblju 1933-1945 prošla kroz razdoblje koje je upravo zahvaljujući njoj do danas ostalo najveća nacionalna turbulenca u istoriji. Tada su Srbi opet bili protiv Nijemaca. Opet ih je poginulo preko milion, opet su na kraju bili na strani pobjednka i opet nisu znali šta da rade. Interesantno poređenje: od prvog dana njemačke okupacije (9. aprila 1940.) pa sve do kraja rata (9. maja 1945.) Danska je mirno podnosila prisustvo strane sile na svom teritoriju, da bi iz rata izašla, zdrava, čitava i bogata, što je i danas. Tokom pet godina rata poginulo je ukupno 200 Danaca!? Nacionalizam je ponekad i sušti pragmatizam. To znaju i Nijemci. Kada su 1945. godine konačno položeni na pleća jedinu šansu za sopstvenu rehabilitaciju vidjeli su u mogućnosti da nekolicinu svojih zemljaka stave na optuženičku klupu i upru prstom u njih tvrdeći da su sami bili zavedeni i sl. Nijednog momenta nije dolazilo u pitanje da se neko pobuni protiv odluke koja je skidala hipoteku s 99 odsto naroda. To je već spomenuta priča o nacionalnom pragmatizmu. Decenije su pokazale da je njemački nacionalizam sazrio. Već 45 godina poslije Drugog svjetskog rata Njemačka se ponovo ujedinila te i politički, a ne samo ekonomski postala jedna od najvećih evropskih sila. Međutim, kad je pao famozni zid u Berlinu i kad je proglašeno ujedinjenje euforija Nijemce nije odmah odvela u novi rat. Danas jednostavno uživaju u svojoj uspješnosti, lagano se učvršćujući na čelu Evropske Unije. S druge strane sve brojniji neonacisti se trude da pokažu kako nekadašnja dinamičnost scene u Njemačkoj još uvijek nije izumrla... Nacionalizam je uvijek bio kompleksna stvar, zato je tako interesantan.
I taman kad se njemački nacionalizam naizgled penzionisao u prvi plan je munjevito izbio srpski. To je faktički stara fudbalska priča koja kratko i jasno glasi: ako propustiš svoje šanse, sigurno dobijaš gol. Srbi su svoje šanse 1918. i 1945. efektno propustili, pa su tokom prethodne decenije morali osjetiti čar omiljenog oružja australijskih Aboridžana, riječ je naravno o bumerangu. Danas Srbi nisu baš u situaciji u kojoj su Nijemci bili 1945. ali mnogi se trude da ih uvjere da su još gori, a naročito oni koji su te 1945. bili s druge strane mreže. Sada će Srbi morati dokazati da su i oni prošli svoje nacionalne turbulence, te da su dovoljno pametni da se rehabilituju na najbolji i najbrži mogući način. Taj proces bi mogao trajati mnogo kraće nego što je to bio slučaj s Njemačkom, što opet zavisi od toga koliko je daleko srpski nacionalizam stigao na svom mučnom putu od šake do glave.
Kao što su nepredvidivi putevi njemačkog nacionalizma, tako su u još većoj mjeri nepredvidivi putevi njegovog srpskog pandana. Možda će čudesni putevi vječnosti jednom spojiti ova dva fenomena u jedan, možda jedan od drugog još imaju šta za naučiti. A možda ih tada više neće ni biti...
