Početak 2008. godine donio je novu nadu onima koji su pratili ponovno rađanje bh. građanskog društva iz pepela rata. U zajedničkoj tuzi zbog smrti dječaka koga su njegovi vršnjaci ubili u tramvaju i bijesu protiv vlade koja ga nije zaštitila, hiljade je građana izašlo na ulice Sarajeva zahtijevajući njenu odgovornost. Bio je to prvi vid spontanog masovnog aktivizma otkako su prije 16 godina srpski meci sa okolnih planina sasjekli pupoljak postkomunističkog građanskog duha. Nakon prvobitnog opiranja političari su se povukli. Nekolicina zvaničnika su dali ostavke dok su ostali smijenjeni lokalnim izborima krajem godine. Građansko društvo je reagovalo, demokratija je pobijedila.
A onda su njeni čuvari istog časa ponovo zaspali.
No spavanje u Bosni i Hercegovini više nije prihvatljivo. Prije par sedmica medijski magnat političkih ambicija Fahrudin Radončić, vlasnik Dnevnog avaza inače najtiražnijeg dnevnog lista u Federaciji, dao je seriju izjava koje su podsjetile na jezivu retoriku devedesetih i koje zaslužuju moralnu, etičku, pa čak i pravnu sankciju. Radončić je izjavio da je Duška Jurišić, do skora glavna urednica informativnog programa javnog servisa FTV, nepodobna da taj posao obavlja jer nije Bošnjakinja tj. Muslimanka. Očito nije bilo bitno to što Jurišićka ima više od 20 godina medijskog iskustva, što je školovana u Americi, obučavana na BBC-ju, i što predaje novinarstvo u Sarajevu. Zvaničan razlog njenog otpuštanja nije jasan, ali je poznato da je Jurišićka revnostan kritičar Radončićevog sumnjivog poslovanja i političkih aspiracija, a informativni program FTV-a jedan od najpopularnijih u zemlji.
U “pojašnjenjima” koja su slijedila Radončić je nastavio napadati Jurišićku na osnovu njenog karaktera, pola i etničke pripadnosti. Njegovi omalovažavajući komentari mogu se uporediti jedino sa onima koje je prije manje od dvije godine izgovorio premijer Republike Srpske Milorad Dodik kada je, odbivši da prihvati legitimitet državnih tužilaca da istraže finansijske operacije njegove vlade, rekao da je “neprihvatljivo da Republici Srpskoj sude sudije Muslimani”.
Reakcije na Dodikovu izjavu su među organizacijama građanskog društva u Republici Srpskoj mahom izostale. Ovog proteklog mjeseca njihove kolege u Federaciji nisu bile ništa hrabrije iako je i sama Jurišićka napade uporedila sa ratnom propagandom Radovana Karadžića.
Sem šačice novinara koji kao da više nemaju šta izgubiti, predvođenih jedinstveno građanskim i multietničkim listom Oslobodjenje, grupica onih koji su se suprotstavili Avazovim napadima uključivala je jedno udruženje novinara, savjetnika gradonačelnika Sarajeva, par akademika te odlazećeg predsednika jedne (!) organizacije za ljudska prava. Oni koji su usudili da osude neprimjerene Radončićeve izjave odmah su bili izloženi jurišu još više diskriminirajućih, uvrijedljivih i prijetećih kolumni njegovog lista. Ironično je da su neke od kolumni pisali i direktorica jedne vodeće nevladine organizacije te poznati professor filozofije i ljudskih prava.
Iz straha od “bosanskog Berluskonija” ili jednostavno rezignirano pred očekivanim naletom gnusne predizborne retorike, građansko društvo je uglavnom ostalo bez komentara. Neke od najprominentnijih i najprosperitetnijih nevladinih organizacija su prosto propustile da osude riječi mržnje, netolerancije i mizogenije koje su izbijale sa stranica Radončićevih publikacija čime su postale saučesnici u napadu na osnovne postavke demokratije i vrijednosti kojima Bosna i Hercegovina teži.
Time se ponovno otvara i serija pitanja o ispravnosti i efektu strategija, resursa i napora koji su uloženi u razvoj bh. građanskog društva.
Otkako je u Bosnu i Hercegovinu prije 15 godina donijela mir, međunarodna zajednica je potrošila preko 15 milijardi dolara na poslijeratnu obnovu i demokratizaciju države. Pod pretpostavkom da predstavlja sektor sposoban da izrazi i adresira potrebe društva neovisno od ukorijenjenih etničkih i političkih interesa, građansko društvo je zauzelo centralno mjesto u tim naporima međunarodne zajednice. Samo u prvih pet godina nakon rata, međunarodne i domaće nevladine organizacije primile su značajan dio od ukupno 6 milijardi dolara koliko je potrošeno na razne vrste pomoći lokalnim zajednicama. Tokom godina mnogi su tvrdili da taj novac nije dobro potrošen. U ovom momentu teško je tvrditi drugačije.
Šta je uzrok spavajuće bolesti građanskog društva u Bosni i Hercegovini? Ne iznenađuje da je dio problema ostavština komunizma. Sjećanje na prinudno učestvovanje i obavezno angažovanje u društvu dovelo je do toga da se građani sada klone organizovanih ili volonterskih aktivnosti i vide ih kao strano djelovanje. Manjak povjerenja u organizovane grupe takodje potječe iz široko rasprostranjene percepcije da su nevladine organizacije forma lukrativnog biznisa a ne iskreno uvjerenje ili životni poziv. Rezultat je začarani krug: nizak nivo učestvovanja u udruženjima i organizacijama lišava bh. građane mogućnosti da dublje razviju svoj građanski duh i umijeće.
Postratno građansko društvo u Bosni i Hercegovini takođe ima fatalnu grešku u dizajnu. Međunarodna je zajednica godinama podsticala nevladine organizacije, koje su za strane donatore najpoželjniji oblik građanskog društva, da se bave apolitičnim pitanjima kako bi se diferencirale od političkih subjekata koji se za moć bore tako što igraju na kartu ideoloških i etničkih razlika među građanima. Iako je ovaj fenomen prepoznatljiv i u drugim zemljama postkomunističke Evrope, naročito je ukorijenjen u postratnoj Bosni i Hercegovini gdje se stabilnost i konsenzus više cijene od debate o osjetljivim političkim pitanjima čak i kada je ona konstruktivna. Takođe, zbog nešto veće uloge međunarodne zajednice a naročito Evropske Unije, kao i zbog veličine ratne štete, akcenat je stavljen više na razvoj zemlje nego na demokratiju. No prihvatajući takav vid apolitičnog djelovanja u podijeljenoj zemlji u kojoj je praktično svako pitanje politično, bh. nevladine organizacije rijetko mogu značajno doprinijeti procesima reforme te ne uspijevaju nametnuti se kao relevantne.
Konačno, previše su se dugo organizacije građanskog društva u Bosni i Hercegovini oslanjale na nekog drugog da u njihovo ime traži odgovornost od vlasti ili štiti građane od korupcije, organizovanog kriminala i ekstremnog nacionalizma. Međunarodna zajednica, prisutna u vidu mnogobrojnih organizacija i institucija čiji je posao bio održati stabilnost i osigurati implementaciju mirovnog sporazuma, tokom se godina smanjivala i po veličini i po moći koju posjeduje. Nije više moguće osloniti se na međunarodne institucije da obavljaju “prljave poslove”u ime građanskog društva. Vrijeme je da se građansko društvo, prije svega nevladine organizacije, probudi i prihvati svoje uloge.
Važna izborna godina u kojoj toliko toga može poći naopako je pravo vrijeme da se to uradi.
U zemlji u kojoj su riječi otvarale put mecima građansko društvo nije samo štit demokratije. Uz to što treba biti kočnica govoru mržnje, ekstremnom nacionalizmu i netoleranciji, građansko društvo takođe mora voditi zemlju na putu ka pomirenju i demokratskim reformama koje su potrebne za evropske integracije.
A u ovom ključnom momentu, zaštitnici demokratije i mira ne mogu sebi priuštiti da spavaju za volanom.
Ivana Howard je stručnjak za Jugoistočnu Evropu u Nacionalnoj fondaciji za demokratiju u Vašingtonu.
