Profesor Miško Šuvaković, čuveni teoretičar i istoričar savremene umjetnosti i humanističkih nauka boravio je u Banjaluci povodom otvaranja izložbe Was ist Kunst Bosnia and Herzegovina / Heroji 1941–1945 u Muzeju savremene umjetnosti RS, kojom se prvi put u Banjaluci predstavila slovenačka grupa Irwin, jedan od najintrigantnijih umjetničkih kolektiva Istočne Evrope.
Sa profesorom Šuvakovićem razgovarali smo u velikom intervjuu za BUKU o današnjoj umjetnosti, provokaciji u umjetnosti, grupi IRWIN i drugim temama.
Profesore Šuvaković, u duhu izložbe “Heroji” slovenačke grupe Irwin koja je otvorena u Banjaluci, šta biste Vi rekli šta je umjetnost danas?
To je direktno i teško pitanje. Umetnost danas nije samo jedna umetnost. Umetnost danas ima mnogo različitih lica, tela i sadržaja, drugim rečima umetnost danas bila bi ljudska praksa koja zapravo može iskoristiti svaki oblik ljudskog života kao umetnički medij, umetničku temu, umetnički materijal. Danas umetnost nije vezana samo za slikarstvo, foto aparat, kameru, muzičke instrumente, već je vezana za stvarnost, složeni život koji upotrebljava, prisvaja, preusmerava. Zapravo možemo reći da je stvarni svet postao na neki način medij umetnosti.
Čitala sam jedan Vaš intervju gdje Vi kažete kad govorimo o danas mislim na posljednjih 150 godina. Međutim, svijet se u posljednjih 150 godina bitno promijenio, došla je tehnološka revolucija, svijet se radikalno promijenio u posljednjih 20, možda je čak bolje reći u posljednjih 10 godina. Koliko ta društvena promjena utiče na umjetnost?
Umetnost negde od 60tih godina XX veka gubi tu svoju dominantno bitnu autonomiju. Ona nije više autonomno polje slobodnog stvaranja u specifičnom mediju, slikarstvu, skulpturi, grafici, poeziji, muzici. Ona je danas povezana sa svim onim oblicima, kulturalnim praksama kroz koje se realizuje prikazivanje svakodnevnog života, intervencije u ljudskom životu, reprezentovanje različitih traumatskih, istinitih, fikcionalnih, ideoloških konstrukcija sveta u kome živimo. U tom smislu zaista možemo reći da se u posljednjih desetak, petnaest godina svet promenio, sa jedne strane postao je mnogo povezaniji, barem kad govorimo o medijima, društvenim mrežama. Na primer, u domenu fotografije mnogi teoretičari pišu da danas nije više problem fotografija ili postojanje fotografije, filozofski rečeno ontologija fotografije, već cirkulacija fotografije. U krajnjem slučaju, na ovoj izložbi Irwina vi nemate jednu sliku, vi imate stotinjak slika narodnih heroja različitih slikara iz jednog istorijskog perioda, a slika nije tu da bi se gledala, da bi se uživalo u njenog boji, svetlosti, formi, već je tu da se suočimo sa jednim fenomenom kulture, istorije, zaborava, sećanja, konflikta u odnosu na politike sećanja i politike zaborava. U tom smislu, umetnost zaista može koristiti sve, može biti povezana za najrazličitije odnose umetnika, umetničkog dela, publike. Mnogi govore o participativnosti, saučesništvu. Možda bi jedna od najboljih odrednica bila da mi živimo u vremenu složenosti i vremenu saučesništva. I ta dva elementa povezuju umetnost na različitim nivoima. Umetnost više ne postoji kao napravljeno delo, već kao složena postprodukcija, prezentacija, reprezentacija i beskrajna cirkulacija.
Imajući u vidu ove portrete koji nas okružuju nameće se pitanje da li je za umjetnost važan odnos prema prošlosti?
Mislim da nije važan odnos prema prošlosti, već je važan odnos prema sadašnjosti u kojoj prošlost ima određenu ulogu. Ovakva vrsta praksi i najveći broj umetničkih praksi koje se danas rade i tretiraju nešto što pripada našim individualnim i kolektivnim sećanjima nije vezan za tradiciju u tradicionalnom smislu reči, već je vezan za načine na koje se tradicija konstruiše. Vidite, ako čitate tekstove o tradiciji velikog američkog pesnika Tomasa Eliota, koji se u modernim vremenima, smatra najznačajnijom figurom koja se bavila fenomenom evropske tradicije, on tradiciju vidi kao dar predaka, kao najveću vrednosti koju nam prošlost daje- Homera, Šekspira, Leonarda, Baha. A danas se tradicija vidi kao konstrukcija slike prošlosti iz današnje perspektive. Mi živimo u vremenima i prostorima u kojima imamo dva bliska datuma i izvodimo dve konfrontrirane tradicije koje su sa neke treće strane jedna tradicija. To je Kraljevina Jugoslavija i Socijalistička Jugoslavija u odnosu na 29. novembar i 1. decembar. Drugim rečima, možemo imati dvije različite priče koje isključuju jedna drugu, zato je tradicija uvek konstrukcija prošlosti. Mi imamo način na koji se prošlost konstruiše zbog sadašnjih interesa, a u tom konstruisanju prošlosti i sadašnjih interesa jedno od polja je umetnost ili umetnosti koji imaju veliki uticaj.
Mi živimo u vremenu gdje se konstruiše drugačija tradicija i drugačija prošlost od ove na koju nas ova izložba želi podsetiti. Heroji Narodno-oslobodilačke borbe su zaboravljeni, veliki spomenici bivše Jugoslavije su ruinirani, u Banjaluci imamo spomenik na Šehitlucima koji je u jako lošem stanju. Ističe se etno-nacionalna prošlost.
Koliko je važno sjećati se i ove prošlosti koja je zaboravljena, zadržati poveznicu sa socijalističkom Jugoslavijom i idejama antifašizma koje je ona njegovala?
To je složeno pitanje. I danas kad se govori o odnosu prema prošlosti i tradiciji, nije sam etno-nacionalna tradicija bitna, bitna je i internacionalna i globalna tradicija, nacionalna i nadnacionalna. To su na neki način svi konflikti koji su u svakom vremenu postojali. Socijalizam je bio vreme kada su se nacionalni antagonizmi i nacionalne kulture tražile da zauzmu svoje pozicije i bile su kulture koje su se tome suprotstavljale. Drugim rečima, to je jedna vrlo složena mapa različitih odnosa prema prošlosti i načina na koji se prošlost tretira i uzima u obzir. Meni bi na primer bila najpribližnija internacionalna tradicija, ona koja traži i gleda ove prostore, a kad kažem ove prostore ne mislim samo na bivšu Jugoslaviju, nego na nas Istočnoevropljane u vezi sa stvaranjem nekakvog internacionalnog procesa i otkrivanju i savladavanju modernosti. Mnogi smatraju tu modernost katastrofalnom, ja ju smatram najvećom vrednošću. Sad su to oni konflikti koji određuju ono vreme. U tom smislu Socijalistička Jugoslavija, kao i svaki drugi društveni poredak je imala svoje uspone i svoje padove. Imala je svoje svetle strane, i svoje tamne strane. Kao što je to imala i Kraljevina, kao što su imale i feudalne države koje su držale ovaj prostor, Otomansko carstvo i Austrougarska. Drugim rečima, to je deo istorije koji treba uzeti u obzir, kao što treba i svaki drugi deo. Ono što javna dominananta kultura, obrazovanje i politika u jednom trenutku ističe kao dominantnu tradiciju to ne znači da je to dominantno. Odnosno, deo Socijalističke Jugoslavije je zaista neizbrisivi deo našeg nasleđa, ali nije jedini i to je nešto sa čim se treba suočiti.
Propaganda je često vezana za umjetnost, naročito na ovim našim prostorima, u društvima koja su bila zatvorenija. Mnoga totalitaristička društva širom svijeta koristili su umjetnost u svojoj ideologiji. Šta je ta propaganda danas?
Danas je propaganda pomerena iz eksplicitno političkog u diskurs masovne kulture. Zbog toga mnogi teoretičari ovo vreme određuju u političkom smislu kao vreme populizma. Ona nije vezana, kao što su ovi portreti vezani za ekspliciranje i individualizaciju jedne političke ideje, političkog identiteta, koncepta budućeg ili aktuelnog društva, već je zapravo vezana za ostvarivanje savremene atmosfere života kroz medijsku kulturu, kroz kulturu potrošnje u kojoj se javljaju aspekti koji nužno referiraju ka lokalnom identitetu, bio on holandski, srpski ili kineski. Ako danas pratite bilo koju televiziju od američkih do zapadnoevropskih, od zapadnoevropskih do ex-jugoslovenskih, vi ćete se suočiti da su čitave političke konstrukcije tog izvođenja identiteta postavljene na taj sekundarni način, način popularne kulture. Danas jeste popularna kultura onaj diskurs koji čini političku operativnost i propagandu na nešto gde je propaganda bila deo propagandnog govora, koji je imao sasvim druge oblike u doba socijalizma ili drugih prilika.
Imajući u vidu tehnološku revoluciju, masovne medije i društvene mreže koliko je danas mladim umjetnicima teško pozicionirati se, naći svoje mjesto, izdići se iznad prosječnosti?
Opet i ovde svako vreme ima svoje dobre i loše strane. Nekada je mladim umetnicima bilo teško da se oslobode svojih profesora. Nekada je na umetničkoj akademiji bilo pet jakih profesora i desetine studenata koji slikaju, pevaju ili sviraju kao oni. Danas imate beskrajni broj mogućnosti koji je neuporedivo veći sa onim što je bio nekada, a sa druge strane imate problem težine izbora. Danas je veći problem sa sistemom obilja informacija, šta izabrati, nego nekada kako doći do jedne informacije. Nekada da biste pročitali šta se dešava u savremenoj umetnosti morali biste da idete u američku ili britansku čitaonicu da čitate umetničke časopise, a danas lako možete doći do informacija na internetu. Danas se javlja problem da struktura nije toliko bitna za savremene države, koje su prije svega orijentisane na pitanje ekonomske konstrukcije političke i društvene moći i kultura u odnosu na socijalizam i odnosu na buržoasku Kraljevinu Jugoslaviju, više nije bitan instrument artikulacije, ona izgleda gotovo zapostavljena, gurnuta na margine, a svedoci smo jednog globalnog procesa potiskivanja humanističkog obrazovanja u ime obrazovanja za pojedine veštine. U tom smislu mladim umetnicima je zaista komplikovano kako da se suoče i da naprave izbore u ovom vremenu i sa druge strane danas je mnogo veća konkurencija u odnosu na prije. Nekada je bilo svega nekoliko umetničkih škola u celoj Jugoslaviji, a danas samo Beograd, na primer, ima desetak umetničkih škola. Ima veliki broj mladih ljudi koji izlaze na umetničko tržište koje nije formirano u postsocijalističim zemljama, kao što znate. To je njihov problem, kako preživeti u tom sistemu, zato što ima mnogo veći manevarski prostor, ali ima i mnogo veći broj konkurenata. Što se tiče njihovog rada postoji mogućnost i stepen slobode, proizvoljnosti izbora načina izražavanja je mnogo veći nego ranije.
Kao kritičar umjetnosti koji rad, umjetničku grupu ili umjetnika sa područja bivše Jugoslavije biste izdvojili kao značajno ime, kao nekoga ko je na Vas uticao? Hipotetički govoreći, kad bi se organizovala neka velika svjetska izložba koga biste vi izdvojili da predstavi ovo, bivše jugoslovensko, područje?
Možda bih pokušao da izbjegnem vaš odgovor radeći ono što rade umetnici što su napravili ovu izložbu. Oni su imali jednu knjigu koju su napravili, a zove se „Mapa istočne Evrospke unije“. Oni su smatrali da nije samo reč o pojedinačnom umetniku, već uspostavljanju tog posebnog identiteta umetnosti koja je nastajala u socijalističkom bloku kao deo neke Zapadne ili svetske umetničke tradicije. U tom smislu, zaista bi bilo pitanje kako se celi kulturalni prostor može prepoznati kao prostor koji ima neki svoj umetnički ili kulturalni značaj. U tom smislu, ja bih na toj izložbi izložio tablu koja bi prikazivala fotografije koje govore o prostoru bilo bivše Jugoslavije, bilo Srbije, Hrvatske ili Istočne Evrope, kao prostoru koji je imao svoje institucije, umetnike, svoje kritičare i ono što je najvažnije pokušati da se to odredi. Ako bismo išli baš na same umetnike ima mnogo toga, zaista ima puno umetnika. Za moje formiranje, na neki način, kad sam bio vrlo mlad, veliku ulogu sa ovih prostora igrala je slovenačka grupa OHO, hrvatske Nove tendencije i beogradska Neo dada. Ako bih baš morao da izdvajam, to bi bilo delo grupe OHO i možda neki od autora koji su činili internacionalni pokret Nove tendencije. Iz Beograda, to bi svakako bio časopis Rok. To su neki izbori, koji su opet jako relativni. Atmosfera vremena u kojem živimo je to da nemamo neko centrirano remek-delo, već imamo prepoznavanje dela u odnosu na određene istorijske okolnosti i dati trenutak i mi ga onda aktuelizujemo. U tom smislu, ono što bi u jednom trenutku bilo važno, ja bih rekao Pajo Jovanović i Vlado Bukovac u jednom trenutku identiteta, potpuno drugačije možemo odrediti konceptualne umetnike sedamdesetih godina. Drugim rečima, radi se o jednom taktičkom biranju, a ne o verovanju u jedno veliko remek delo.
Razgovaramo povodom izložbe grupe IRWIN, pitala bih Vas koliki je njihov značaj za ovaj prostor?
Grupa IRWIN je neosporno jedan od najznačajnijh fenomena ex-jugoslovenske i slovenačke umetnosti. Danas, možemo govoriti i u globalnim uplivima. Grupa IRWIN je nastala u jednom od prelomnih trenutaka kraja i posljednje decenije Socijalističke Jugoslavije koja je uspela da reaguje na to vreme, da prepozna šta su traumatične tačke i da njih prenese u domen vizuelnosti ili da svojom vizuelnošću kao što je onaj poznati plakat, koji je radila jedna druga grupa iz Neue Slowenische Kunst-a da provocira kolektivizam, da provocira Dan mladosti 1976. godine. Grupa IRWIN je zaista grupa koja je simptom vremena i prostora Socijalističke Jugoslavije, Slovenije i Istočne Evrope. Njihov medij nisu samo slike koje su izložene, one su tu samo kao instrument rada sa društvom i njihova reakcije na društvene pojave.
Pomenuli ste zanimljivu riječ - provokacija. Koliko je ona važna u umjetnosti, kao neka vrsta društvenog aktivizma? Naravno, ne mislim da je imperativna, ali da li je značajna?
Provokacija je nešto što privlači pažnju. Drugim rečima, način na koji umetnost zauzima svoju poziciju u kulturi ili društvu jeste kroz određeni provokativni čin. Nekada je bilo mnogo lakše provocirati, kada su društva bila zatovorenija, koherentnija, kada su bili prepoznatljivi ideološki aparati, lakše ste mogli da provocirate kraljevsku vlast u Kraljevini Jugoslaviji, socijalističku vlast u Socijalističkoj Jugoslaviji. Danas je to mnogo teže raditi. Provokacija ne zavisi samo od toga da li će umetnik da provocira, već i od toga da li društvo stvara priliku za provokaciju. U krajnjem slučaju, ako bi se ovi prostori nekadašnje Jugoslavije danas gledali, grupa IRWIN je imala nekoliko prilika za svoju provokaciju, svako njihovo delo je provokativno, ali sva dela nisu izazvala provokaciju. Na primer, savremeni reditelj Oliver Frljić radi i on uspeva u provokaciji, ali ne uvek. Za provokaciju trebaju dve strane, strana umetnika i strana društva. Zdravo društvo je ono društvo koje može da podnese provokaciju, bolesna društva to ne mogu. Ono što radi umetnik ne može izazvati provokaciju ako mu društvo ne pruži priliku. Danas se to najčešće završi medijskom igrom, odgovorom, polemikom, konfliktom ili čak državnom ili nacionalnom uvređenosti, ali to samo pokazuje slabost tih društvenih i državnih organizacija.
Da li su naša društva zdrava ili bolesna, imajući u vidu taj odnos prema provokaciji?
Ja bih rekao da su sva društva zdrava, ali nisu sve države zdrave, a između društva i države postoji velika razlika i kroz celu istoriju, od Starih Grka do danas uvek je bilo pitanje problema države i njenih granica. Ograničiti državu je jedan veliki zahtev svake demokratizacije. Komunistička ideja, pre Staljina, je bila da se napravi direktna demokratija, pre neoliberalizma bila je ideja u liberalnoj teoriji da se razvije stvarna parlamentarna demokratija, a to je zapravo uvek bilo suočenje sa onom manipulacijom koju država želi da uspostavi u ime određenih individualnih ili kolektivnih moći.
Onda, da preformulišem pitanje, da li su ove države zdrave za provokaciju?
U doba realnog socijalizma države su reagovale direktno na provokaciju, danas u vreme populizma države, odnosno državni organi su shvatili da, ako ne reaguju, da će tu provokaciju učiniti beznačajnom. To je jedna vrsta taktičke igre, igre koja se igra sa više strana. Vi imate odnos države i sveta umetnosti i kulture, imate i medijsku sferu, i lokalnu, i međunarodnu i nisu svi parametri pod kontrolom kao što su bili nekada. Ali zbog toga ova posljednja decenija i izgleda pomalo zastrašujuća zbog toga što se država trudi, kad kažem država, mislim na većinu država, da poveća svoj uticaj i svoju interventu moć. Kada je reč o umetnicima, veliki broj njih radi sa najbolnijim pitanjima ove Planete, a to su ekološka pitanja i odnos politike prema ekologiji. Tu ne govorimo samo o zaštiti sredine, već o ograničavanju ekonomskog zahteva i eksploataciji, zagađenju Planete ili političkih struktura. Drugo veliko pitanje su migranti, da li su migranti posledica kretanja ljudi ili su oni ta fatalna strašna opasnost, jedan veliki broj umetnika radi sa idejom državne manipulacije i strahom od migranata.
