U raspravi povodom stogodišnjice nastanka Jugoslavije, knjizi nazvanoj Jugoslavija u Hrvatskoj (1918-2018): od euforije do tabua, hrvatski istoričar Dragan Markovina je zaključio:
„Vratimo se sada konačnom bilansu jugoslovenskog iskustva u Hrvatskoj.
Iako bi se upućenima moglo učiniti da sledeći pasusi predstavljaju niz opštih mjesta, u kontekstu današnje Hrvatske ne samo da ne predstavljaju opšta mjesta, već ih je malo ko svjestan, a te činjenice koje nekolicina dosljednoj istoričara i intelektualaca iznosi, većina odbija uopšte čuti, a kamoli prihvatiti.
Najvažnije je da su i prva i druga Jugoslavija uglavnom zamišljene i da su njihovo stvaranje dobrom delom izneli Hrvati, jasno imajući u vidu i ulogu sopstvene nacije unutar nje, kao i posledice do kojih bi došlo da Prva ili Druga Jugoslavija nisu stvorene. Prva je nastala zajedničkim naporima Jugoslovenskog odbora i Vlade Srbije, uz konačno učešće domicilnih političara iz južnoslovenskih dijelova Austrougarske. Nastala je iz logičnog straha da se ne ostvare sve odredbe Londonskog ugovora, koje je široj javnosti otkrio Frano Supilo, što bi značilo definitivni prelazak značajnog dijela istočne obale Jadrana Italiji.
Imajući to u vidu, strah od ostanka na vjetrometini, bez moćne spoljnopolitičke zaštite i sa žigom ratnih gubitnika, posebno je traumatično doživljavan u Dalmaciji. Otuda i onakva Smodlakina reakcija prema Hrvatskom saboru da će, ako Hrvatska neće, Dalmacija sama pristupiti Jugoslaviji, kao i euforični doček srpske vojske i pismo oduševljenja regentu Aleksandru, koje je potpisao budući ugledni akademik i jedan od vodećih hrvatskih istoričara uopšte Grga Novak, pozivajući Aleksandra da dođe na srpski i Jugoslovenski žal pjeskovita ili šljunkovita morska obala u Hvaru.
Odgovor na pitanje da li su hrvatska politika i inteligencija osnivanjem Jugoslavije dobili ono što su hteli i zamislili svakako bi bio negativan. Ali isto bi bilo i kada bi se pitanje uputilo srpskoj politici i inteligenciji iz tog doba. Istina je da je hrvatsko pitanje za sve vrijeme postojanja te zemlje znatno otežavalo međunacionalne odnose, da je prevlast srpske politike, dvora, vojske i državnog aparata bila neupitna, da je čitava država izgrađena na strukturalnoj nepravdi, što su najbolje oslikavali pucnji na Stjepana Radića i zastupnika HSS-a u Skupštini, kao i potpuna zabrana djelovanja Komunističke partije, treće po snazi na izborima za Ustavotvornu skupštinu.
Koliko su te nepravde bile duboke, najbolje svjedoči primjer Svetozara Pribićevića, koji je od vatrenog unitariste prešao na de facto republikanske i federalističke pozicije i djelovao na raskrinkavanju režima, na isti način na koji je Đilas djelovao u Drugoj Jugoslaviji. Ali isto tako je i istina da je Kraljevina SHS zaista sprečila punu primjenu Londonskog ugovora, zadržavajući najveće dijelove Dalmacije u novoj državi, da je Hrvatska kao ideja i kao prostor bila sačuvana i da su se, na kraju krajeva, Hrvati čak i u takvoj strukturalno nepravednoj, pa i diktatorskoj državi, mnogo više pitali o bilo čemu što se tiče državnih i kulturnih poslova nego što su ikada pitani u Austrougarskoj.
Kratkoročno, Jugoslavija je mogla izgledala kao gubitak, ali dugoročno, posebno iz današnje perspektive posmatrano, ispostavilo se da je to bio dobitak koji je na kraju doveo do nacionalnog oslobođenja. Zanimljivo je kako ove činjenice, koje Hrvatska nacionalistička desnica negira, srpska nacionalistička desnica vidi tako da optužuju Hrvate i Slovence da nikada nisu vjerovali u Jugoslaviju, koristeći je samo kao put ka nacionalnoj nezavisnosti. Ono što je nesporno jeste da su političke elite svih naroda prvenstveno nastojale da izvuku korist za sebe u tim okvirima, a da je mali broj pravih idealista koji su prihvatili jugoslovenski identitet kao primarni.
Kao što smo već naveli na početku ovih zaključnih razmatranja, socijalistička Jugoslavija je nastala kao sušta suprotnost prethodnoj, ali nasleđujući njen spoljnopolitički legitimitet i međunarodno-pravni subjektivitet. Vrlo slična Tuđmanovoj Hrvatskoj, koja je takođe u sadržajnom smislu nastala kao sušta suprotnost socijalističkoj Hrvatskoj, opet crpeći njen ustavnopravni legitimitet, posebno antifašistički legitimitet ZAVNOH-a, koji je u stvarnom životu temeljno potiskivan“.
Dragan Markovina, Jugoslavija u Hrvatskoj, Zagreb 2018, 199-201.
Hrvatska je u Jugoslaviji prvi put postala republika, ali i ovoliko obimna.
„Osim toga, to joj je donijelo i današnje granice, odnosno konačno pripajanje Zadra i Međimurja, i osvajanje Istre, po prvi put, kao i Baranje. Pretvorila ju je u industrijsku i turističku zemlju, od čega je do danas preživjelo samo ovo drugo. […]
Od svega toga najvažnije je da su Hrvati svojim masovnim učešćem u partizanskoj borbi, posebno oni iz Dalmacije, omogućili novo uspostavljanje povjerenja između hrvatskog i srpskog naroda u Hrvatskoj, sačuvali obraz svom narodu da se ne poistovećuje sa sramnom i kvislinškom ustaškom državom i stvorio Zavnohovu Hrvatsku, koja je bila uzoran primjer poštenja u međunacionalnim odnosima. Bar onako kako je zamišljena“
Dragan Markovina, Jugoslavija u Hrvatskoj, Zagreb 2018, 203-204.
