Autor će analizirati (ne)očekivani uspon ksenofobije u najrazvijenijim evropskim državama, parlamentarno jačanje političkih stranaka koje svoj program zasnivaju na antisemitizmu, islamofobiji i rasizmu te njihovo lukavo korištenje evropske demokracije kao platforme koja braneći univerzalnost ljudskih prava, gleda kroz prste govoru mržnje
Radikalni politički koncepti atraktivni su za teorijsko motrenje. Praktična dimenzija radikalnih politika izaziva nedoumice pa je u interpretaciji pojmova i pojava koje zahvataju svijet ekstremne desnice u Evropi, metodološka obazrivost prethodna nužnost. Zašto? Zato što je teorijsko proizvođenje istovremeno i podloga za praktično konstruiranje nekog fenomena pa tako i fenomena ksenofobičnog desničarenja u zapadnoj Evropi, dakle upravo tamo gdje konstitucijom Evropske unije započinje otkrivanje novog logosa razumijevanja, tolerancije i kulture mira.
Znači li prethodna metodološka korekcija upravo to: da je postavljanje javnog pitanja o usponu radikalne desnice u Evropi pretjerivanje kojim se favorizira pojavnost koja još uvijek pripada marginalnom umu i koja nije poprimila razinu ozbiljne i relevantne prijetnje za zapadnu Evropu? Postavljanje ovako čistog i naivnog pitanja teorijska je provokacija: da li javno debatiranje predmetnog fenomena proizvodi, i ne htijući, sigurnu teritoriju za njegov društveni razvoj?
Ne zanemarujući ozbiljnost političkog uspona radikalne desnice u Evropi, i to ne samo u zapadnoj, važno je naglasiti da je malo koja politička partikularizacija sklona medijskoj instrumentalizaciji i favorizaciji kao što je to radikalna ili nova desnica u Evropi. To je ona politička grupacija koja insistira na medijskoj pažnji, koja zahtijeva medijsku promociju, koja de facto živi na spinu vlastite dekadencije. Medijskom artikulacijom političkih skandala radikalna desnica ustvari proizvodi teritoriju za svoj ponovni izlazak u povijest.
No, kao što je svako pretjerivanje presuđivanje prividu, jer stičemo dojam da je posrijedi ozbiljniji fenomen nego što on to jeste, istovremeno je i negacija postojanja razmatrajućeg fenomena također nepoželjna i kontraproduktivna. Negacija može odvesti u drugu, opasnu krajnost – bavljenje posljedicama, zato što smo zakasnili razumijevati uzrok.
Govoriti o usponu radikalne desnice u Evropi, podrazumijeva prethodno kontekstualiziranje tog nadolazećeg pojma u širi pojmovni okvir, što podrazumijeva interpolaciju pojma radikalna desnica u najviši rodni pojam motrene pojave a to je pojam političke desnice. Naprosto, ako pojam radikalne desnice ne privedemo pojmu desnice onda on ostaje da visi kao zbiljski nespoznat fenomen, kao puka medijska doskočica i samorođeni pojam bez prethodne historije. A historija radikalne desnice je historija jednog epifenomena desnice, koji, kada iz autsajderske zone uđe u zonu donošenja odluka, zakonomjerno producira nasilje i to na način da više nije radikalna desnica nego politička desnica njom samom, kao što je slučaj sa nacističkim, fašističkim i drugim totalitarnim režimima desne provenijencije.
Istovremeno, ako govorimo o desnici, nemoguće je ignorirati ljevicu, čija je evropska historija također obilježena i radikalnim interpretacijama koje su, u polju političkog, također završavale nasiljem, pa je i povijesni rezultat ljevice u Evropi snažno relativiziran demonskim skretanjima.
Prethodnim pozicioniranjem stvorili smo uvjete za tvrdnju koja je u vremenu globalizacijskog konzumerizma i radikalne izdaje Descartesovog naloga (kupujem dakle jesam, umjesto mislim dakle jesam) dovedena u pitanje. To je tvrdnja koja unaprijed računa na odbijanje instrumentaliziranog neoliberalnog uma zaustavljenog u uvjerenju da je kapitalizam kraj povijesti pa je insistiranje na fundamentalnoj političkoj razlici desnica-ljevica suvišno. Insistiranje na političkom endizmu insistiranje je na negaciji binarne opozicije desnica-ljevica, jer ako živimo kraj, na kraju smo svi isti i nema razloga za razliku. Ja sam pak, s onu stranu ove rigidne instrumentalizacije uvjeren u važnost jasne podjele na desnicu i ljevicu.
Kroz tu jasnu podjelu stvoreni su uvjeti za interpretaciju radikalne desnice kao subideologije političke desnice, jer je u političkim narativima desnog radikalizma kao najšira platforma prepoznatljiva desna slika svijeta. Ipak, korektno je radikalnu desnicu tretirati istovremeno i kao prijatelja i kao neprijatelja političke desnice kao takve. Kad kažemo politička desnica kao takva, mi mislimo na tradicionalnu evropsku desnicu, na onu desnicu koja je fundamentalno obilježila evropsku povijest sa svojim konzervativnim, elitističkim i građanskim idejama, sa idejama koje su značajno doprinijele razvoju evropskih zemalja u pozitivnom smislu, ali mislimo i na onu političku desnicu koja je proizvela i producirala ideju nejednakosti, kao paradigmatsku formu neravnopravnosti, što je rezultiralo pojavom ljevice koja je historijski gledano, nastojala egalitarnim konceptima neutralizirati nejednakost.
Nažalost, u ljevičarskom akcionom diskursu, kada se ta ideja egalitarizma pokušala pretvoriti u neki poredak, ona je uglavnom završavala u nasilju i to je najnedokučiviji historijski problem sa ljevicom, ta njena izvedbena agresivnost koja je poprimala oblike neshvatljive egzekucije u ime historijskog progresa.
Naravno, misliti o ljevici samo u ključu realiziranog i zgaženog imperijalnog formata Sovjetskog Saveza, značilo bi misliti hladni rat i bipolarnu strukturu svjetskog poretka kao posljednji poredak podjele svijeta na desnicu i ljevicu. Takav redukcionizam kojem su skloni ksenofobni desničari nastoji izjednačiti lijevo mišljenje sa mišljenjem sovjetskog imperijuma, imputirajući da ljevica nema šta tražiti u ambijentu autentične Evrope, u ambijentu Zapada čiji logos ne mogu očuvati i razviti ideologije lijeve orijentacije. Takvo mišljenje nastoji socijaldemokratske, socijalističke i komunističke ideje koje su participirale u evropskom prosvetiteljskom naslijeđu isključiti iz historije evropske ideje tako što će ih uključiti u Zaborav kao da u samoj zapadnoj Evropi nemamo i danas aktivne i vrlo relevantne socijaldemokratske i socijalističke partije. Komunističke, kao da su već uključene u Zaborav.
Šta je, dakle, sa evropskom desnicom i njenom radikalnom marginom koja baca brigu u evropski prostor mira?
Desnica se u vremenu velikih ekonomskih kriza i socijalnih napetosti suočava sa izazovima koji dolaze kako od ljevice tako i od same desničarske ideologije, naročito one čiji protagonisti ne polažu nadu u tradicionalni, demokratski parlamentarizam konzervativne desnice. Mi upravo prisustvujemo kreeaciji socijalnih uvjeta, najviše kroz negativne stereotipe o islamu, koji mogu doprinijeti afirmaciji ksenofobije u Evropi i njenoj još snažnijoj parlamentarnoj institucionalizaciji, što je na duži rok, proizvodnja ambijentalnosti koja će parlamentarizam kao demokratsku agoru dovesti u pitanje. Sjetimo se nacional-socijalizma i fašizma, pa će to sjećanje snažno relativizirati i Witgenssteinov stav, meni inače drag, da je „vjera u uzročnost praznovjerje“. Uzročnost dobija na snazi ako uviđamo da je jedan od najuticajnijih agenasa evropske historije nasilje.
Historija Evrope iskovana je u ognju rata, i sviđalo se to nama ili ne, tokom dugog evropskog trajanja, nasilje je producirano kao zakonomjernost, kao aksiom društvene transformacije. Šta je dominirajući sadržaj tog aksioma? To je konstitucija nacionalnih država na tlu Evrope a čiji je dominirajući obrazac nastanka i razvoja darvinistički.
Nacionalne države, u dominirajućoj mjeri, rezultat su povijesnog nasilja. No, upravo na evropskom tlu, negirajući kauzalistički obrazac povijesti, nastaje i razvija se nova destinacija političkog - Evropska unija - čiji deteritorijalizirani obrazac nadnacionalne egzistencije, uprkos evropskoj historiji rata, genocida i holokausta, sadrži obećanje mira. Kontinent čija povijest govori jezikom polemosa, čiji je naročiti bog tokom dugog trajanja bio Mars, uspio je, zahvaljujući konstituiranju Evropske unije, da bez obzira na historiju nasilja koja je oblikovala modernu povijest Evrope, najviše napreduje u zaboravu nasilja. Ideja EU je ideja raščišćavanja sa hobsovskim svijetom vukova i pokušaj afirmacije kantovske ideje republikanskog mira.
Evropska unija je trajektorija mira. Mir kao suština Evropske unije biva ugrožen kada se dostignuti stepen ljudske slobode u evropskoj kontinentalnoj utopiji destruira afirmacijom najgorih ksenofobičnih i rasističkih koncepata a pod pritiskom ekonomske krize koja se pojavljuje kao rodno mjesto starih populističkih paradigmi, kao društvena pojavnost koja obnavlja najgore predrasude. Predrasuda koja se vratila smjera ka tome da nas njeni kreatori uvjere kako je destrukcija nacionalne države uzrok krize razvijenog svijeta.
Na teorijskom planu kroz različite inerpretacije kult suvereniteta oživljava u svojim najgorim obredima. Ono što se kroz zahuktali proces globalizacije moglo razumijevati kao mogući zaborav bitka, kao ljudsko zaboravljanje nacionalne države, trijumfalno se vraća kao neprolazna ideja ljudskih zajednica koja se svojom zavodljivom, utočišnom snagom suprostavlja ideji EU kao, u filozofskom smislu, opozicionoj ideji nacionalne države.
Povratak suvereniteta i povratak suverenitetu ima puni teorijski legitimitet kao važno politološko pitanje. No, kada se afirmacija nacionalne države kao svjetskog apsoluta pojavljuje i objavljuje svijetu kao ideja radikalnih populističkih struktura desnog pogleda na svijet, i kada u pojavnoj ravni života kao takvog, apsolut suverenitetskog logosa eksplodira u najrazvijenijim zemljama kao zahtjev za izgonom ili posvemašnjom redukcijom Drugih, pred nas se postavlja ključna dilema: da li je dom mira koji se gradi kroz EU dubinski ugrožen obnovom figure neprijatelja kroz koju se zapad historijski konstituirao u odnosu na drugoga, znalačkom i organiziranom upotrebom nasilja i demokracije kao vitalnih instrumenata povijesne moći Okcidenta?
Dio drugi: Mržnja. Ponovo?
U vrijeme Hladnog rata figura neprijatelja oblikovana je kroz Sovjetski savez i komunizam koji su percipirani kao carstvo zla na zemlji. Budući da je nestankom bipolarnog svjetskog poretka nestala i ta figura, za desničarske populističke ideologije i ekstremne desničarske strukture, terorizam je postao nova figura neprijatelja, komprehenzivni metod za interpretaciju svijeta.
A kada se neprijatelj pojavi, kategorije desničarskog demoniziranja i poživotinjenja nove figure konačnog zla, bivaju jasne, primamljive običnom svijetu, naročito manje obrazovanom svijetu, upravo onim ljudima koji u simplificiranom razumijevanju svoje egzistencijalne tuge za gubitak posla optužuju „te grozne Arape“. Tu ambijentalnost koriste desničarske populističke stranke i šalju poruke oslobođene suptilnosti eufemizma.
Kada, primjera radi, lider nizozemskih desničara Geert Wilders šalje političke poruke, komunikacijski obrazac je jasan: na mjesto politički korektnog govora dolazi govor oslobođen kriterija komunikabilnosti – nije važno šta javnost misli, ja ću joj reći šta da misli.
Egzistencijalna ugroženost postaje kriterij političkog i kulturnog, dakle esencijalnog pridobijanja građanstva ponovo otvorenog za jasno zauzimanje pozicije Mi u odnosu na imigrantsko, gostujuće, hospitalitetsko Oni. To Oni ne želi integraciju u naše zapadno društvo, to Oni želi promijeniti naše društvo. Na fonu arhetipske predstave o Islamu kao neprijateljskom Drugom, Geert Wilders gradi jednu novu, nadali smo se, zaboravljenu ontologiju mržnje koja ulazi u naš demokratski svijet kroz propusna vrata Holandije, Švedske, Danske, Italije, Ujedinjenog kraljevstva, Belgije, Austrije, Mađarske, Bugarske, Rumunije... Ksenofobija je ušla u Parlament. I tu počinje zbiljska potreba za brigom jer je radikalno desno ušlo u zonu političkog predstavljanja. S kojom ambicijom? Da koriste instrumente demokracije kako bi u dugom vremenskom trajanju obesmislili demokraciju. Demokracija je njihov protivnik.
Novi desničari ne vole demokraciju, ali koriste je kao saveznika jer demokracija zabranjuje da oni budu zabranjeni. Kada se protivnik pojavljuje kao saveznik, na terenu smo moguće zloupotrebe. Kroz mješavinu prljavih političkih poruka, nejasno saopćenih ambicija i loših namjera, radikalna desnica, zloupotrebljavajući načelo slobode govora, načinje demokraciju, koja se, u ime demokracije, ne suprotstavlja svome neprijatelju, već ga eufemistički tretira protivnikom. A neprijatelj, odjeven u prihvatljivu odoru protivnika, sjedi u zakonodavnim klupama Holandije, Švedske, Velike Britanije, Mađarske, Njemačke...
Kada počinje problem? Kada se jedna politička ideja pretvara u nasilje. Svjedoci smo da gospodina Wildersa nizozemski sud nije osudio za govor mržnje. (Nizozemski sud je, presuđujući u korist optuženog Geerta Wildersa, desničarskog zastupnika u nizozemskom parlamentu i predsjednika Partije slobode (PVV), a povodom tužbe Nizozemske islamske federacije (NIF), ustvrdio da njegove javne izjave i dokumentarni film Fitna ( kontroverzni, islamofobični film o Kuranu) ne potiču mržnju i nasilje, te je istaknuo da se „radi o pravu pojedinca na slobodu govora i izražavanja“, ma kako stavovi bili ekstremni. Nazalost, ti stavovi jesu podstakli mržnju i nasilje, ne samo prema imigrantima iz "islamskog svijeta", već i prema samom Wildersu koji je morao dobiti policijsku zaštitu zbog prijetnji smrću upućenih od fanatičnih "islamskih radikala")
To je ta vrlo bitna dimenzija demokracije o kojoj vrijedi misliti: Gdje prestaje sloboda govora, a gdje počinje govor mržnje i kako to odrediti? Dakle, kako zabraniti one stranke koje ugrožavaju demokraciju i da li je njihova zabrana ugrožavanje demokracije? U Njemačkoj, npr. imate već nekoliko radikalnih desnih partija, recimo Nacionalno demokratska partija koja otvoreno koketira sa nacizmom, ali nema još uvijek snagu jedne relevantne moći koja bi mogla da preokrene političku historiju u Njemačkoj. Ipak, ono što primjećujem kao relevantan problem jeste sposobnost političkih predstavnika radikalne desnice u različitim evropskim zemljama, da se, bez obzira na drugačije političke pozadine, konstituiraju na jednoj zajedničkoj osnovi. Pomenuti lider nizozemskih desničara Wilders i šefica Francuske nacionalne fronte Marine Le Pen započeli su tokom mjeseca novembra rad na stvaranju strateškog saveza uoči evropskih izbora 2014. godine, koji, ako uspije dobiti reprezentativan broj glasova, može negativno uticati na evropske integracije i uzročno-posljedično povećati netrpeljivost prema imigrantima kroz "modernizirani rasizam".
Generalno, radikalna ili nova evropska desnica želi snažan povratak nacionalne države, koja se, u njihovoj interpretaciji pojavljuje kao zaštita od „insektne najezde stranaca“. S tim stavom pojavili su se i Evropskom parlamentu kao frakcija koju ne treba podcijeniti.
Radikalne desne stranke u aktualnom sazivu evropskog parlamenta prisutne su sa 12 posto glasova, što je značajan napredak u odnosu na političku relevantnost u posljednoj deceniji dvadesetog stoljeća. Glyn Ford, britanski laburistički poslanik u Evropskom parlamentu i stručnjak za ekstremno desničarske stranke, svojevremeno je za EUobserver izjavio da u atmosferi globalne ekonomske i financijske krize, mnoge desno orijentirane političke stranke nastoje osvojiti što veći broj poslaničkih mjesta u Evropskom parlamentu, a zatim je dodao i opominjuće riječi: “Sve ove skupine za sada nemaju obilježja klasičnih fašista, ali im je zajedničko to što se uočava njihov rast - ne baš svugdje u Evropi, ali se postupni rast uočava u posljednjih 25 godina”.
Oni koriste EU za eksploataciju svojih antievropskih ideja, sa konačnom ambicijom da se točak historije okrene unazad i da se sa terena demokracije pređe na teren snažne, a regresivne socijalne države, odnosno socijalnog poretka koji ne mora poštovati demokratsku volju i može je zloupotrijebiti. Evropa je tu zloupotrebu već iskusila u svojoj historiji otvarajući vrata za trijumf fašizma i nacionalsocijalizma, pa opreznost ne škodi, na što nas upućuje i istraživanje koje je za potrebe Fondacije Friedrich Ebert uradio Univerzitet u Bielefeldu, u osam zemalja EU (Velikoj Britaniji, Francuskoj, Njemačkoj, Italiji, Portugalu, Poljskoj, Mađarskoj i Holandiji), na uzorku od osam hiljada ispitanika ( u svakoj zemlji anketirano je, krajem 2008. po hiljadu ispitanika).
Voditelj istraživanja, socijalni pedagog Andreas Zick, utvrdio je da je među anketiranima prevladao „antidemokratski mentalitet“ izražen kroz zahtjev za političkim liderom koji se ne bi bojao parlamenta ili izbora. Svaki treći anketirani Nijemac je takvog mišljenja, u Britaniji i Francuskoj 40% ispitanika misli isto a u Poljskoj i Portugalu čak više od 60% anketiranih! Ovakvo raspoloženje, koje priziva jaki personalitet, u najvećoj je mjeri generirano iz osjećaja ugroženosti od prevelikog broja useljenika, pri čemu su muslimani naročito neomiljeni, pa se u ideji „čvrste ruke“ sluti egzistencijalni i kulturološki spas. Na fonu ovakvih razmišljanja raste popularnost radikalnih desnih stranaka, a u nekim zemljama, recimo Francuskoj, Nacionalni front bi, prema najnovijim ispitivanjima, u maju 2014. mogao pobijediti na izborima za Evropski parlament!
Koje su još stranke, u predmetnom kontekstu, danas relevantne u manjoj ili većoj mjeri u evropskom prostoru? Ono što uznemirava Skandinaviju je uspon desničarske partije Švedskih demokrata koji su uspjeli ući u Parlament sa ksenofobnim stavom prema imigrantima. Ta stranka se pozicionira u švedskom društvu na premisama antiislamske ideologije i protiv multikulturalizma. Nije za potcijeniti pojava desničarenja u zemljama koje su nukleus demokracije, kao što su skandinavske države, koje su, upravo zbog izvanredno snažnog razvoja demokracije već nekoliko decenija oaza željene slobode za imigrante iz konfliktnih svjetova Trećeg svijeta a koji, obespravljeni i poniženi u svojim zemljama, u Skandinaviji pronalaze uvjete za ljudsku emancipaciju. I desetine hiljada ljudi iz BiH su u Skandinaviji, nakon etničkih progona u svojoj zemlji, pronašli neki oblik mira, koji sada može biti potencijalno ugrožen razvojem rasizma, ksenofobije i dubinskog nerazumijevanja drugih kultura.
Sistemom spojenih posuda, naročito ako se ekonomska kriza radikalizira u narednim godinama, ksenofobija bi mogla nastaviti se širiti kroz pojas euroatlantske političke kulture i kroz civilizacijske krugove zapadnog svijeta na način koji, nadam se, neće poprimiti značajke Povijesno Opasnog. Politička sestra notirane švedske stranke je recimo u Danskoj, Danska narodna stranka. Ne treba podcijeniti ni radikalna desna skretanja u Austriji, gdje je Slobodarska stranka politička činjenica u punom smislu te riječi. Na izborima za Evropski parlament u junu 2009, dobila je 13% glasova a u Britaniji, radikalno desno usmjerena Britanska narodna stranka na istim izborima za Evropski parlament dobila je 7, 1 % glasova. U zemljama „nove Evrope“ Mađarskoj, Bugarskoj, Slovačkoj, Rumuniji, također je došlo do naglog jačanja radikalne desnice, kroz političke programe stranaka kao što su Pokret za bolju Mađarsku, Velika Rumunjska, Nacionalna stranka u Slovačkoj, Ataka u Bugarskoj ( ovih dana izražava teritorijalne aspiracije prema dijelovima Srbije i Makedonije), što nas uvodi u novu dionicu evropske povijesti čiji progresivni protagonisti moraju računati na opasnosti onih politika koje kroz ksenofobiju, rasizam, ekstremni nacionalizam i šovinizam nude građanima „obećanje sreće“.
I ova kratka panoramska ekskurzija kroz „evropske predjele slikane radikalnom desnicom“ potvrđuje njen relevantan izlazak u novu evropsku povijest. To je politički izlazak čiji je uspjeh utemeljen na najrigidnijim političkim konceptima, programski (transparentno ili prikriveno) zasnovanim na antisemitizmu, mržnji prema Romima i islamofobiji, koja se, u interpretaciji ekstremne desnice, nažalost, već i parlamentarno pozicionirane u nekim evropskim zemljama, izdvojila kao vrh piramide ksenofobije. U pomenutom istraživanju islamofobija se pojavljuje kao nova konstanta i bilo bi pogrešno tretirati je kao marginalnu pojavu, pa Andreas Zick zaključuje da je “neprijateljstvo prema islamu vrlo rašireno”. Ksenofobija i rasizam izraženi su također i prema Jevrejima, ali je odbojnost prema islamu nadišla druge oblike mržnje.
Ostaje nada da evropski dom mira ipak neće pokleknuti pred mržnjom, koja podcijenjena kao mogući konstituent nove evropske povijesti, pjeva svoju pjesmu i tražeći Dirigenta, priziva Vođu.
