Proteklog je mjeseca u suradnji Centra za ženske studije i Udruge za interdisciplinarna i interkulturalna istraživanja (UIII) predavanje pod naslovom Politike ljubavi i borbe održala dr. sc. Jelena Petrović. Predavanje se baziralo na njenoj nedavno objavljenoj knjizi Women’s Authorship in Interwar Yugoslavia. The Politics of Love and Struggle u kojoj baveći se jugoslavenskim autoricama iz međuratnog perioda, analizira koliko su politike afekta, društvenih imaginacija i emancipacijskih borbi bile važne ne samo za angažirano žensko autorstvo dvadesetih i tridesetih godina 20. stoljeća, već i za radikalnu promjenu društvene svakodnevice.
Jelena Petrović je feministkinja, teoretičarka umjetnosti, istraživačica književnosti i društva te kustosica, a primarni su joj interesi (post)jugoslavenski prostor, feministička povijest, umjetničke geografije, politike pripadanja u pravcu novih epistemoloških modela proizvodnje i angažiranja znanja. Doktorirala je na ljubljanskom ISH-u, a u Ljubljani je pokrenula kolegij o feminističkom kuriranju suvremene umjetnosti i predavala na Akademiji likovnih umjetnosti i dizajna. Predavala je i na bečkoj Akdemiji umjetnosti, gdje trenutno radi na Institutu za umjetničku teoriju i kulturne studije kao istraživačica i voditeljica FWF/Elise Richter projekta pod nazivom Umetničke geografije: politika pripadanja. Suosnivačica i članica feminsitičke kustoske grupe Red Min(e)d. S Jelenom razgovaramo prvenstveno o njezinoj netom objavljenoj knjizi Women’s Authorship in Interwar Yugoslavia. The Politics of Love and Struggle.
Knjiga je rezultat tvog doktorskog istraživanja. Zanima me otkud interes za temu, radi li se o tvojoj inicijalnoj ideji, te kako je teklo istraživanje?
Knjiga se bavi ženskim autorstvom, jugoslovenskim pitanjem, feminističkim i ženskim pokretima u međuratnom periodu, kako to sam podnaslov sugerira politikom borbe i ljubavi. Naravno, reč je o ljubavi kao političkoj i društvenoj emociji. Ono što me dovelo do ove teme je zapravo nerazumevanje sadašnjeg trenutka, odnosno tadašnjeg vremena u postjugoslovenskom prostoru nakon 2000-tih, kada sam se bavila sociolingvističkim pitanjima diversifikacije jezika, anti-nacionalističkom književnošću i nemogućnošću da se Jugoslavija misli kao bilo kakva revolucionarna i emanicpacijska politika tokom 90-tih. Anti-ratni ženski aktivizam je zapravo jedino ostao jugoslovenski u tom ratnom periodu.
Jugoslavija i feminizam su teme kojima se već dosta dugo bavim, a da bi ih razumela morala sam da se krećem unazad, tako da sam od početne teme svoje doktorske teze 2002. godine o anti-ratnoj ženskoj književnosti preko raznih faza ženskog autorstva i feminističkih porkreta u Jugoslaviji dospela do međuratnog perioda u kome sam ostala neko duže vreme istražujući različite arhive i izvore kojih je bilo jako puno. Iako nisam uspela sve da obuhvatim svojom doktorskom disertacijom i kasnije knjigom, mislim da sam uspela da dođem do nekih važnih odgovora i podstaknem dalja istraživanja i interesovanja za ove teme koje imaju potencijal da nam objasne šta se zapravo u međuvremenu desilo, ali i nije desilo u političkom, društvenom, istorijskom i bilo kom drugom smislu.
Knjiga je izašla na engleskom jeziku – je li u planu prijevod na naš jezik? Naime, radi su o bitnoj intervenciji, odnosno nadopuni u polju, primjerice, povijesti književnosti?
Knjiga je već prijevod, original je zapravo ostao u rukopisu. Traženje izdavača je posao za sebe i zahteva jako puno vremena i angažovanja. Dvoje sjanih prevodilaca, Tijana Parezanović i Milan Marković, su preveli knjigu na engleski, koja je kao editovana verzija doktorata nastajala u okviru Marie Curie postdoktorskog projekta na kojem sam radila 2014. godine. Tijana mi je kasnije pomogla oko traženja izdavača, pisanja aplikacija koje su nepotrebno komplicirane i generalno bila podrška u tome pošto je taj proces baš iscrpljujuć, kao i sve ostalo u ovom prekarnom i eksploatatorskom sistemu u kome živimo, radimo i borimo se da neke stvari ipak postanu dostupne. Da bismo nešto postigli vrlo često ulazimo u kompromise s tim istim sistemom – u Ženergiji sam to nazvala “brak s kapitalizmom”.
U širem kontesktu traženja izdavača u anglosaksonskom svetu bilo je još teže jer Jugoslavija i feminizam nisu baš popularne teme, naročito na nekim slavističkim katedrama koje su (po)stale nacionalističke. Bilo je tu svakakvih odgovora, a što se tiče feminizma i rodnih studija interes za jugoslovensko iskustvo feminizma je periferan. Kada je reč o objavljivanju knjige u nekom postjugoslovenskom kontekstu, ne pripadam ni jednoj ovdašnjoj akademskoj ni drugoj sceni, drugim rečima neudomaćena sam, pa ne znam kako bih uopšte došla do te mogućnosti. To ima svoje prednosti, a i mane… Videćemo, nadam se ipak da će se knjiga jednom pojaviti i u nekom svom lokaknom izdanju.
U regiji nema ženskih studija u institucionalno-akademskom smislu. Na koje načine intervenirati u kurikulume, a da to ne bude na razini pojedinačnih nastojanja pojedinih profesorica? Nedavno si u jednoj emisiji komentirala apolitičnost akademskog svijeta, što mi se, budući da i sama radiš na fakultetu, učinilo zanimljivim. Što možeš reći o svojoj praksi?
Ne može se promeniti kurikulum dok se ne promeni struktura neoliberalnog i posttranzicijskog obrazovanja u celini. Ima sjajnih izuzetaka i nastojanja pojedinih profesorki, a i profesora da se to stanje promeni, makar na nivou njihovog predmeta, katedere, vanakademskog angažovanja, kao i kroz projekte koji rezultiraju novim knjigama, arhivima i drugim aktivnostima. Ne možemo očekivati od pojedinaca da promene sistem, možda mogu da ukažu na neke stvari, uznemire političku svest i savest studentkinja i studenata koji će možda nešto kasnije uraditi po tom pitanju.
Međutim, postavlja se i pitanje tko danas uopšte može studirati u ovim uvjetima, kome je to obrazovanje namenjeno i šta ono proizvodi društveno i politički, ali i ekonomski. Mnogi su posustali u toj borbi koja jeste na neki način donkihotovska jer je individualna. Što se moje pozicije tiče, ona je specifična, utemeljena i na akademskom i izvanakdemskom radu. U akademskim krugovima se osećam kao autsjaderica, neprilagođeno, vrlo često nemoćno, jer ne mogu puno toga da promenim. Kad je reč o kolektivu, često se u akademskom svetu nađu jako glasni zastupnici levih i feminističkih ideja koji čuvaju svoje solo pozicije pod svaku cenu, pristajući na raznorazne stvari zbog boostovanja svojih akademskih biografija i to je ono što, između ostalog, ovaj akademski sistem čini apolitičnim i neoliberalno održivim.
Koji je potencijal književnosti kao diskurzivne prakse za emancipaciju u širem smislu, odnosno fikcije kao važnog mjesta društvene imaginacije te proizvodnje i distribucije kulturalnih značenja? Možeš li odgovoriti u kontekstu materije koju obrađuješ u knjizi?
Jedna od stvari kojom se bavila tokom istraživanja je kulturna politika međuratnog perioda i mesto književnosti u društvu. To međuratno vreme je bilo vreme promene i zaokreta ka modernizmu i avangardi, vreme u kome su pisani mediji, književnost i književni pokreti bili bitni za društveno i političko poimanje svakodnevnice i oblikovanje nekog javnog diskursa koji se dalje prenosio na šire društvene slojeve. Naravno, treba imati u vidu svepristunu nepismenost i sve ono što se odnosilo na većinu tadašnjeg društva, koje je bilo deprivilegovano i eksploatisano na razne načine.
Međutim, politička artikulacija nekog novog doba, naročito posle Oktobarske revolucije, i društvena imaginacija nekog boljeg sveta širila se kao ideja uprkos tome što nisu svi mogli da čitaju i obrazuju se. Ljudi su se povezivali kroz priču i prepričavanje, dolazili do novih ideja i postajali delom kako društvenih tako i književnih pokreta. Potreba za obrazovanjem i pismenošću su bili u osnovi svake emancipacijske borbe tog vremena i u osnovi svake društvene imaginacije, odgovornost prema javnoj reči je bila iskrena i znatno veća nego što je to danas. Današnja književnost nema više tu moć, a i nije medij koji je vidljiv i prisutan na taj način kao što je to bilo nekad. Vremena se menjaju i to moramo da prihvatimo, ne možemo da očekujemo da književnost proizvede iste društvene efekte kao što je to činila na početku 20. veka. Svaka revolucija ima neki svoj novi medij, kao i neku svoju novu poeziju koja nužno dolazi iz budućnosti, da prafraziram Marksa.
U svoju analizu si uvrstila selekciju književnih djela. Možeš li izdvojiti neke tebi značajne i posebno interesantne primjere, koji bi potencijalno mogli zainteresirati nove istraživačice?
Jako je teško to sve sažeti, jer ima puno primera i dosta različitih tematskih okvira, takođe dešavanja i situacija koji su obeležili taj književni kontekst. Da pomenem samo neke, prvi lezbejski roman Strast Davida Pijadea, flimski scenario objavljen kao roman o modernim vremenima Terazije Boška Tokina u kome se pojavljuje subalterni svet Beograda sa homoseksualnim motivima, tu su socijalni romani Milke Žicine, Ljudmile Pivko, Marjane Kokalj Željeznove i Fedy Martinčić koji su se bavili radničkim pitanjima, abortusom, ženama u zatvoru, stranicima, nasiljem, zatim svojevrsne autobiografije (Marija Jurić Zagorka, Marija Kmet, Ljuba Prenner), različiti pripovedni formati o novim ljubavnim i ljubavničkim odnosima (Julka Hlapec Đorđević, Adela Milćinović), kao i putopisi koji su se bavili ženama i njihovom emancipacijom širom sveta (Jelena Dimitrijević). Tu su još i (anti-)ratni romani poput Hanke Zofke Kveder, fantastične priče Danice Marković koje se obračunavaju sa nacionalističkim mitovima i tako dalje ima tu svega, naročito po fusnotama.
S obzirom na materijal koji obrađuješ, izdvaja li se možda određena književna forma kao što je za, recimo, feminističku književnost ili općenito književnost potlačenih značajna (auto)biografija ili dnevnik?
Bilo je svih žanrova i formi – zapravo je književna produkcija tog vremena neverovatna. Roman je bio dominantna forma i to ne onaj ljubavni, barem ne na način kako bi se očekivalo s obzirom na trivijalizovanje ženske književnosti generalno. Uvek je tu bilo politike i nekog otpora, a autobiografski momenti su neizostavni jer su zapravo ti lični upisi u tekst bili u funkciji svedočenja, predstavljali su opšte mesto sa kojim su se mogle druge žene identifikovati. Ženska autobiografija ili biografija pojavljuje se kao kolektivno iskustvo, a ne kao pojedinačna naracija neke superiornosti ili moći kao što je to do tada bio slučaj sa biografijama istorijskih ličnosti toga vremena, naravno muškaraca. Isto tako moram da kažem da sam se bavila ne samo ženskim, već i feminističkim autorstvom tako da su se u knjizi našli i pojedini autori. Ono što je bilo presudno prilikom izbora nije bio pol, već politika, a u toj politici emancipacije prevladavaju žene.
Možeš li nam pružiti uvid u brojnost i različitost inicijativa koje označavaju ovdašnje početke, odnosno prvi val feminizma?
Prvi talas jugoslovenskog feminizma je obeležen velikim brojem ženskih, feminističkih organizacija i pokreta. Reč je o jako opsežnoj i kompleksnoj političkoj mapi međusobnih uticaja, razlika, konflikta, geopolitika i njihovih neprilagođenih zona. Ono što mi se činilo bitnim je da nekako tu mapu pojednostavim i da je predstavim u razumljivom ključu, koji sam pokušala na početku knjige da objasnim kroz odnos između tri različite političke ideološke struje ženskog delovanja u međuratnom periodu.
S jedne stane, tu su takozvane preživele ili rezidualne ženske prakse koje se vezuju uz rad ženskih dobrotvornih i zadrugarskih društva (propatrijarhalno orijetisane); sa druge strane, imamo dominantne prakse feminističkih saveza, organizacija, ustanova koje su profilisane kao građanske iliti buržujske; i sa treće strane je tu ženski pokret kao emergentna ili nadolazeća struja ženskog proletarijata čija je osnovna ideološka linija socijalizam.
Naravno, te granice nisu bile uvek precizne i jasne, pa je dolazilo do različitih mogućih i nemogućih preplitanja i saradnji (na primer, u jednoj od fusnota u studiji Jovanke Kecman o ženskim organizacijama u ovom periodu navodi se kako su se žene radnice u okviru nekog klerikalnog ženskog društva opismenjavale i krišom prevodile revolucionarne tekstove). Govorilo se o feminizmu de jure naspram feminizma de facto, feminizmu jednakosti naspram feminizma razlike, o internacionalizmu naspram kosmpolitizma, društvenoj politici odnosno institucionalizaciji socijalnih prava žena naspram poboljšanja položaja žena preko dobrotvornih organizacija, zatim o pacifističkom, anti-ratnom i antifašističkom delovanju ženskih pokreta, kao i o ženskim geografijama koje su se bavile s jedne strane jugoslovenskim idejama, a sa druge etničkim idenitetima. Svi ti pokreti su bili brojni, naročito ženski radnički pokret koji je putem agitacije i organizovanjem manjih pokreta po svim gradovima uspeo da dopre do najudaljenih žena koje su tokom drugog svetskog rata delovale pod okriljem Antifašističkog fronta žena.
Što podrazumijevaš pod “nedovršenom ženskom revolucijom” koju spominješ u knjizi? U jednom medijskom gostovanju dotakla si se aktualne retradicionalizacije, što u određenom smislu podrazumijeva dis/kontinuitet i u bavljenju feminističkom i ženskom književnosti, ali i općenitije ženskim pokretima na ovim prostorima.
Dok god postoje patrijarhat i kapitalizam žene će biti potčinjene. U jednom trenutku, nakon drugog svetskog rata u Jugoslaviji, rešili smo se kapitalizma makar na kratko, ali ne i patrijarhata, on je preživeo u nekom novom obliku, napravio je neke kompromise sa socijalističkim idejama koje su donele ženama izvesne slobode i prava, pre, svega ekonomsku nezavisnost, ili makar otvorile mogućnost za to. Međutim, patrijarhat je vrlo brzo oživeo u novoj ulozi, novog patera, odnosno partije.
U knjizi Položaj žene u savremenom društvu iz 1960, Mitra Mitrović poziva žene da dovrše žensku revoluciju koja se zapravo morala u socijalizmu dogoditi. Žena se, kako kaže, u socializmu možda jeste oslobodila ekonomski, ali ne i moralno, socijalno, politički i tako dalje i tu je poenta neuspele revolucije jer je u njoj preživela još jedna viša klasa, klasa patrijarhalnih muškaraca. Međutim, agresivna retradicionalizacija društva započinje tek 90-tih sa nacionalizmom i ratom, i na žalost još uvek traje. Moram još da dodam, da se u tim 90-tim godinama dešava retradicionalizacija društva, a ne repatrijahalizacija kako se to mahom navodi, jer patrijarhat zapravo nikada nije prestao da vlada i postoji, tako da je ovo re- u tom slučaju suvišno.
Jednom si prilikom izjavila da bi listajući arhive ih 20-ih, 30-ih godina prošlog stoljeća ponekad izgubila pojam o vremenu. U tom smislu, smatram da je tvoja knjiga važan doprinos u podsjećanju na historijat ženske borbe za emancipaciju. Možeš li povući neke paralele?
Vremena jesu slična, obrasci se ponavljaju, međutim danas je sve puno kompleksnije, pa ne možemo baš vući direktne paralele. Ono što bih možda ovde izdvojila kao podsetnik na ta vremena je pitanje slobodne ljubavi koje je uspešno zataškano odmah nakon drugog svetskog rata i koje se kasnije nikada na taj način nije ponovo pojavilo. To pitanje su pokrenule žene Oktobarske revolucije zamišljajući život u nekim drugačijim zajednicama koje ne bi bile zasnovane na kapitalističkom obrascu heteronormativnog braka i porodice. Ljubav je u jednom trenutku postala važno političko pitanje, društvena emocija koja je trebalo da donese radikalno dugačiju društvenu zajednicu i sve što uz nju ide od procesa društvene proizvodnje i reprodukcije do arhitekture stanovanja itd.
Međutim, stvar je jako brzo banalizovana i nakon drugog svetskog rata ljubav je vraćena u okvire porodice i u neki privatni imaginarij patrijarhalnih odnosa. Na primer, kod nas je tome dosta doprinela Vida Tomšič smatrajući da se pod izgovorom oslobađanja društva od kapitalističke porodice zapravo nudi amoralno ponašanje i ultrarevolucionarstvo koje donosi novi tip seksualnih i ljubavnih odnosa bez obaveza. Kao jedna od retkih žena koja je bila na poziciji moći u političkim strukturama države, ona se intenzivno bavila zakonima koji su regulisali sva porodična i bračna prava ne bi li se na mestu kapitalističke porodice ustoločila socijalistička porodica. Ta socijalistička porodica sa jasno utvrđenim zakonodavstvom ženi je omogućavala da radi i bude pravno nezavisna, da ima određenu infrastrukturu koja bi omogućila manje posla oko dece, međutim kao što znamo nije je oslobodila patrijarhata i svih onih predrasuda koje su bile vezane uz nju.
Danas je ta situacija znatno gora jer se porodica vratila ponovo u svet kapitalizma, pa više nema ni te socijalne infrastrukture. Možda bi se danas trebalo podsetiti na to, da ovo pitanje slobodne ili crvene ljubavi jeste suštinsko političko pitanje emancipacije kako ženske tako i duštvene. Politika afekta i politika prijateljstva su naročito obeležile ženski pokret i žensko autorstvo u međutratnom periodu. To je vreme kada je zapravo lično postajalo svakim danom sve više političko i po pitanju rada i po pitanju porodice, radilo se o svakodnevnim borbama kako egzistencijalnim, tako i političkim, kasnije antifašističkim i antiratnim.
U nedavnom intervjuu dotaknula si se svojevrsne impotencije “retro” ljevice, pripadajuće estetike i upitnosti dosega borbe “zastarjelim” sredstvima. Dakle, smatraš da je nužna neka vrsta “ažuriranja”?
Pomenula sam već poeziju iz budućnosti kao mogući okidač društvene imaginacije i oslobađajuće revolucije. Sasvim je jasno da su neoliberalni kapitalizam i postmoderno društvo već aproprirali i depolitizovali sve što se desilo u prošlosti, svaku društvenu revoulciju, svaki pokret, a kako vidimo i svaki revoulcionarni spomenik. Tu je, takođe, problem i sa savremenim značenjem i shvatanjem samih reči i pojmova koje bi nas morali podstaći makar da mislimo radikalno društvene promene u skladu sa vremenom u kome živimo.
Šta zapravo nama danas znači feminizam, sloboda, revolucija? Istorijska sredstva društvenih pokreta i strategije revolucionarnih borbi danas više ne funkicionišu. Ta sredstva i strategije su vremenom, kako to Angela Davis kaže povodom obeležavanja 51 godine od nastanka Crnih pantera, postala ‘kulturno nasleđe’, konzumerska norma, estetska vrednost, moda ili revolucionarni folkor koji nema smisla ni učinka u ovim materijalnim uslovima globalnog kapitalizma u kome živimo. Postmodernizam je ugušio svaku želju za novim i progresivnim idejama, pa čak i na levici, tako da se ona više manje danas vrti u bledim kopijama istorijskih revolucionarnih naracija kojima vlada kapitalizam. Ono što nam je potrebno su svakako nove ideje i nove strategije koje nam mogu doneti radikalno drugačiju budućnost i pobedu nad svim ovim post-ističkim vremenima.
Izvor: voxfeminae.net
